نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجو دکتری سنجش و اندازه‌گیری، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه تهران، تهران ، ایران
2 استادیار رشته سنجش و اندازه‌گیری، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران،
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Given the effect of psychological well-being on mental and physical health and the destructive effect of loneliness on psychological well-being, this study investigated the mediating role of mindfulness in the relationship between loneliness and psychological well-being. Also, this study investigated whether gender is a moderator in the association between mindfulness and psychological well-being. In addition to demographic information_ age and gender, an eligible sample of 412 adults completed three questionnaires, including the Loneliness Scale, Psychological Well-Being (PWB-18), and the Mindfulness Scale (MAAS). Sampling was conducted online on the Internet. This survey has been analyzed with moderated regression analysis. The model explained about 48% variance in psychological well-being. All direct effects _the effect of loneliness on psychological well-being, loneliness on mindfulness, and mindfulness on psychological well-being_ were statistically significant. Also, the indirect effect of loneliness on psychological well-being through activation of mindfulness was significant. In other words, mindfulness can mediate the effect of loneliness on psychological well-being. On the other hand, loneliness might decrease psychological well-being by decreasing mindfulness. The results confirmed the moderating role of gender in the effect of mindfulness on psychological well-being so that the effect of mindfulness on psychological well-being intensifies among women. The findings of this study can be used to create a solution to reduce the destructive effects of loneliness on psychological well-being.
Introduction*
One of the basic concepts of positivist psychology is well-being. Being in a good level of well-being. The optimum level of well-being is when a person has positive conditions and is in optimal functioning (Seligman & Csikszentmihalyi, 2014). Individuals with an optimum level of well-being have been evidenced to be less prone to depression and anxiety and have greater resilience, self-efficacy, adaptability, and mental health (Samsari & Soulis, 2019). So far, different models have been proposed to describe well-being. One of them is Ryff's psychological well-being model (1995). In the Ryff model, psychological well-being is defined by the six components, including self-acceptance, personal growth, purpose in life, environmental mastery, autonomy, and positive relations with others. This model not only focuses on the mental part but also considers positive performance (Braaten et al., 2019). Therefore, in addition to measuring well-being, it can also measure mental health (Ryff & Singer, 2008). Various studies have examined Ryff's psychological well-being model and have shown that psychological well-being is associated with greater life satisfaction, fewer symptoms of depression and anxiety, vitality, life expectancy, and better mental health (Haghayeghi & Moghadamzadeh, 2021; Trudel -Fitzgerald et al., 2020).
Loneliness is one of the potential factors threat to psychological well-being and is a common occurrence in people's lives. Loneliness is defined as a painful feeling, illustrating that a person's social needs are not quantitatively and qualitatively met (Finlay & Kobayashi, 2018). Identifying the function of loneliness on psychological well-being can effectively reduce the destructive effects of loneliness on mental health. Mindfulness involves the awareness of the present moment sustained by a mindset of openness to novelty and the ability to draw novel distinctions reflected in novelty-seeking, novelty-producing, and high overall engagement. Mindfulness promotes psychological well-being, thriving, and success with relevant relations to positive youth development (Abdul Kadir et al., 2021). Furthermore, mindfulness as a personality trait results in people experiencing loneliness differently (Lim et al., 2018; Weinstein et al., 2009). Accordingly, increasing mindfulness is expected to be effective in the direction or intensity of the association between loneliness and psychological well-being. It is therefore not unreasonable to expect that mindfulness plays a mediating role in the relationship between loneliness and psychological well-being.
Studies have shown that biological and neurological differences between males and females can be a moderator in the relationship between mindfulness and function. According to the results of neuroscience research, females use both brain hemispheres to do a cognitive task, and there are neurological connections between the two hemispheres in females. While males use one hemisphere and usually the left one for focusing on a cognitive task, there is no neurological connection between the two brain hemispheres in males (Van Honk et al., 2011; Fine, 2021). This biological difference between men and women causes women to use mindfulness skills more effectively than men (Shao & Skarlicki, 2009). In other words, mindfulness helps women more effectively than men to improve performance. To our knowledge, no research has examined the moderating role of gender in the association between mindfulness and psychological well-being. Regarding the neuroscience differences between males and females, gender is expected to be a moderator in the predictive association between mindfulness and psychological well-being, intensifying among females.
Method
Google Forms platform was utilized to conduct the online survey. Participants were drawn from community-dwelling adults with access to the internet. The link to the survey was distributed through social networking sites, including WhatsApp™, Telegram™, and Instagram™. A sample of 464 completed three questionnaires, including the De Jong Gierveld Loneliness Scale (a=0.89), The short version of Ryff Scales of Psychological Well-Being(a=0.89), the Mindful Attention Awareness Scale (a=0.86). After putting aside the questionnaires with missing and screening the data, the sample included 264 females (64%) and 148 males (36%), and the average age of the sample was 37.95. Descriptive statistics and correlations between the variables were calculated using SPSS26. For moderated mediation analyses, the PROCESS macro developed by Hayes (2017) was used (Hayes, 2017).
Results
Table 1 illustrate descriptive indexes
and correlation coefficients of research variables.
Table 1. Descriptive indexes and correlation coefficients of research variables
Variables
Loneliness
Psychological well-being
Mindfulness
Loneliness
1
Psychological well-being
-0.43**
1
Mindfulness
-0.45**
0.66**
1
Mean
2.49
4.23
4.46
Standard deviation
0.91
0.81
0.59
**: p < 0.01
The results demonstrated mindfulness as a mediator in the predictive relationship between loneliness and psychological well-being (see Table 2).
Table 2. The mediating role of mindfulness in the effect of loneliness on psychological well-being
Path
Coe (b)
β
SE
p
LLCI
ULCI
Total effect
-0.28
-0.43
0.03
0.000
-0.36
-0.21
Direct effect
-0.11
-0.17
0.03
=0.001
-018
-0.04
LonelinessàMindfulness
-0.41
-0.46
0.04
0.000
-.51
-0.31
Mindfulnessàwell-being
0.44
0.59
0.02
0.000
0.36
0.51
Indirect effect
-0.18
0.02
-0.23
-0.13
Partially standardized indirect effect
-0.30
0.03
-0.38
-0.22
Completely standardized indirect effect
-0.27
0.03
-0.34
-0.20
Note: Coefficient (b): unstandardized regression weights; β: standardized regression weights; SE: standard error; LLCI: lower bound of 99% confidence interval; ULCI: upper bound of 99% confidence interval.
The results from the moderated mediation analysis illustrated that gender contributes to the model via moderating effect of mindfulness on psychological well-being. The effect of mindfulness on psychological well-being was more intensified among females than males (see Table 3).
Table 3. The moderating role of gender in the effect of mindfulness on psychological well-being
Outcome Variable
Predictors
b
se
t
p
Psychological
Well-being
Mindfulness
0.23
0.08
2.73
=0.006
Gender
0.02
0.03
1.186
=0.236
Interaction
(Gender X Mindfulness)
0.17
0.06
2.72
=0.007
Conclusion
In this study, the mediating role of mindfulness and the moderating role of gender in the association between loneliness and psychological well-being were investigated. Results demonstrated that loneliness leads to less psychological well-being by decreasing mindfulness. The findings are consistent with previous studies evidencing the negative relation between mindfulness and loneliness and its positive relation with psychological well-being (e.g.(Klainin-Yobas et al., 2016; Lindsay et al., 2019; MacDonald & Baxter, 2017). It can be asserted from the finding that improving mindfulness can mitigate the destructive effects of loneliness on psychological well-being, being in line with studies that indicated mindfulness training reduces loneliness and improve the quality of life (Samhkaniyan et al., 2015). Participants with higher levels of mindfulness were more likely to report higher psychological well-being and lesser loneliness. Mindfulness is confirmed to be a protective factor against undesirable effects of challenging life events. Weinstein et al., (2009) asserted two main mechanisms by which mindfulness positively affects psychological well-being. Firstly, mindfulness has an influence on an individual's cognitive appraisal by enhancing objective evaluation of life events, promoting desensitization, decreasing emotional reactions to threatening events, and turning down negative appraisal. Secondly, mindfulness authorizes individuals to use more adaptive coping strategies such as approach coping and to use less avoidant coping. Finally, it helps people obtain optimal levels of psychological well-being (Weinstein et al., 2009). Results also demonstrated the moderating role of gender in the relationship between mindfulness and psychological well-being. This finding is consistent with neuroscience studies evidencing the biological and neurological differences between males and females. Moreover this biological difference between men and women causes women to use mindfulness skills more effectively than men (Shao & Skarlicki, 2009).
Conclusively, one way to reduce the destructive effects of loneliness on psychological well-being is to increase the individuals' mindfulness through mindfulness training such as meditation. And since the impact of mindfulness on improving psychological well-being is more effective among females. Therefore, the strategies of decreasing the disruptive effects of loneliness on psychological well-being through improving mindfulness skills can be focused on women's communities.
Ethical Consideration
Compliance with Ethical Guidelines: Participation was voluntary—the participants were informed that they could withdraw from the study at any time. All ethical issues like informed consent and confidentiality of participants’ identifications were compiled based on ethical committee of University of Tehran.
Authors’ Contributions: First author (M. H) contributed to the conception and design of the study, as well as the acquisition, analysis and interpretation of data, drafting the article, and writing the entire manuscript. Second author (A. M) contributed to developing the study design and to final approval of the version to be submitted. Both authors contributed to the article and approved the submitted version.
Conflict of Interest: The authors declare no conflict of interest for this study.
Funding: This study was conducted with no financial support.
Acknowledgment: The authors thank all participants in the study.
*. Corresponding author
کلیدواژه‌ها [English]
یکی از اساسی‌ترین مفاهیم روانشناسی مثبت‌گرا، بهزیستی است. سطوح بالای بهزیستی، حالتی است که فرد شرایط مثبت و در حالت بهینۀ کارکرد قرار دارد (Seligman & Csikszentmihalyi, 2014). افراد برخوردار از سطوح بالای بهزیستی، کمتر در معرض افسردگی و اضطراب قرار می‌گیرند و تاب‌آوری[1]، خودکارآمدی[2]، سازگاری[3] و سلامت روان بیشتری دارند (Samsari & Soulis, 2019). تا کنون الگوهای متعدد و متفاوتی برای توصیف بهزیستی ارائه شده‌اند که آنها در سه گروه دسته‌بندی می‌شوند: 1) توصیف براساس رویکرد لذت‌گرایانه[4]: در این دسته از توصیفات تمرکز بر شادی[5] و لذت[6] است که شناخته‌شده‌ترین و شاخص‌ترین مدل ارائه‌شده، مدل سه‌گانۀ دینر[7] است (Cooke et al., 2016). 2) رویکرد فضیلت‌گرایانه[8] که بهزیستی را بر مبنای شکوفاکردن استعدادهای بالقوه[9] و عملکرد بهینه[10] توصیف می‌کنند. برخلاف رویکرد پیشین که فقط بر هیجانات و رضایت از زندگی تأکید دارد، این رویکرد حوزه‌های بیشتری از زندگی را شامل می‌شود. از مشهورترین مدل‌های ارائه‌شده در این رویکرد، مدل ریف (1995) است. مدل ریف با عنوان بهزیستی روانشناختی[11] معرفی می‌شود (Ryff, 1995) 3). رویکردهایی که بهزیستی را در هر دو حوزۀ لذت‌گرایانه و فضیلت‌گرایانه وصف می‌کنند؛ از مشهورترین این مدل‌ها مدل کی‌یز (1998) و مدل سلیگمن (2012) است (Keyes,1998, and Seligman 2012, as cited in Braaten, 2019).
در مدل ریف (1995) بهزیستی روانشناختی با شش مؤلفه پذیرش خود[12]، رشد فردی[13]، هدفمندی در زندگی[14]، تسلط بر محیط[15]، خودمختاری[16] و روابط مثبت با دیگران[17] تعریف می‌شود. این مدل فقط بر بخش ذهنی متمرکز نیست و عملکرد مثبت را نیز در نظر می‌گیرد. همچنین، علاوه بر سنجش بهزیستی، سلامت روان را هم می‌سنجد (Ryff & Singer, 2008). پژوهش‌های متنوعی به بررسی مدل بهزیستی روانشناختی ریف پرداخته‌اند و نشان داده‌اند بهزیستی روانشناختی با رضایت بیشتر از زندگی، علائم کمتر افسردگی و اضطراب، سرزندگی، احساس شایستگی، امید به زندگی و سلامت روان بیشتر در ارتباط است (Haghayeghi & Moghadamzadeh, 2021; Trudel-Fitzgerald et al., 2020). پژوهش‌ها نه‌تنها به بررسی اثرات بهزیستی روانشناختی بر سلامت روان پرداختند، اثرات آن بر سلامت جسمانی را بررسی کرده‌اند. نتایج حاکی از آن است که بهزیستی روانشناختی یکی از عوامل مؤثر بر کاهش خطرات قلبی عروقی[18]، کاهش کورتیزول بزاقی[19] در طول روز، کاهش پاسخ‌های التهابی[20] و بهبود کیفیت خواب در سالمندان آمریکایی بوده است (Khalsa & Newberg, 2021). با توجه به اثرات قابل ملاحظه بهزیستی روانشناختی بر سلامت روانی و جسمانی افراد، بررسی عوامل مؤثر بر بهزیستی روانشناختی در جهت بهبود سلامت جامعه، آگاهی‌دهنده است.
احساس تنهایی[21] یکی از عواملی است که به‌صورت بالقوه تهدیدی برای بهزیستی روانشناختی به حساب می‌آید و یک رُخداد رایج در زندگی افراد است. بیشتر ما ممکن است در دوره‌ای از زندگی، احساس تنهایی را تجربه کرده باشیم. می‌توان ادعا کرد جمعیت زیادی تجربه احساس تنهایی را دست‌کم یکبار در زندگی داشته‌اند؛ اما تداوم این تجربه تهدیدی جدی بر سلامت روان افراد است (Borawski et al., 2021). احساس تنهایی، یک احساس دردناک تعریف می‌شود که نشان می‌دهد نیازهای اجتماعی فرد ازنظر کمی و کیفی بر آورده نمی‌شوند (Finlay & Kobayashi, 2018). همچنین، روانشناسان احساس تنهایی را یک تجربه عاطفی ناخوشایند و بازدارنده در مناسبات اجتماعی می‌دانند که ممکن است به اشتغال ذهنی، خستگی، دلمردگی و گریز از جمع منجر شود (Jin et al., 2020). مون (۲۰۰۹) احساس تنهایی را بیان‌کنندۀ هوشیاری شناختی فرد از کاستی‌ها و نارسانایی‌های خود در شبکه رابط اجتماعی می‌داند که احساس غمگینی، دلهره، پوچی و اضطراب را در پی دارد (Moon, 2009)؛ ازاین‌رو، احساس تنهایی یک عامل بالقوه خطرناک برای سلامت روان انسان در نظر گرفته می‌شود و پژوهش‌ها نشان داده‌اند احساس تنهایی با ضعف در سلامت روان و کاهش بهزیستی روانشناختی همراه است (Chiang et al., 2010; Trudel-Fitzgerald et al., 2020). همچنین، ثابت شده است بین احساس تنهایی و اعتیاد به تلفن همراه (Tan et al., 2013) و مشکلات خواب و افکار خودکشی (Dema et al., 2019)، گرایش به کشیدن سیگار و مواد مخدر و اعتمادبه‌نفس پایین (Yayan et al., 2019) ارتباط نزدیکی وجود دارد. با توجه به اثرات منفی احساس تنهایی بر سلامت روان و بهزیستی روانشناختی، شناسایی کارکرد این احساس بر بهزیستی روانشناختی در کاهش اثرات مخرب احساس تنهایی در جامعه مؤثر است.
ذهن‌آگاهی[22] یک فرآیند روانشناختی مربوط به آگاهی و توجه به افکار و احساسات در لحظه حال است (Turner, 2009) که اثرات مخرب احساس تنهایی بر بهزیستی روانشناختی را کاهش می‌دهد. ذهن‌آگاهی با توجه به لحظه حال و با اتخاذ موضعی پذیرنده و و بدون قضاوت نسبت به تجربیات لحظه‌حال، آگاهی و هوشیاری[23] را پرورش می‌دهد (Karremans et al., 2017). به‌عبارتی، ذهن‌آگاهی فرآیندی شناختی دال بر کنترل آگاهانه و حفظ توجه کامل بر افکار لحظه حال است؛ به گونه‌ای که توجه فرد توسط افکار مرتبط با گذشته یا آینده منحرف نشود (Wong & Faikhamta, 2021). نتایج پژوهش‌ها حاکی از رابطۀ مستقیم و نزدیک بین ذهن‌آگاهی و بهزیستی روانشناختی است (Asadi et al., 2021; Tang et al., 2019) و درمان‌های مبتنی بر ذهن‌آگاهی در کاهش نشانگان اختلال افسردگی و اختلال اضطراب مؤثر بوده است (Navarro-Haro et al., 2019). ذهن‌آگاهی، افراد را قادر می‌سازد تا از واکنش‌های غیر ارادی خود آگاه باشند و به این ترتیب در مواجهه با افکار و احساسات منفی واکنشی عمل نکنند (Shah, 2021). مطالعات همچنین حاکی از رابطه منفی بین ذهن‌آگاهی و پریشانی، اضطراب و استرس و افسردگی بوده است (Baloochi Bidokhi et al., 2018; Whitehead et al., 2019). همچنین، نقش میانجیگری ذهن‌آگاهی در رابطه بین روان‌رنجوری[24] و بهزیستی ذهنی[25] ثابت شده است (Elliot et al., 2019). ذهن‌آگاهی یک خصیصه شخصیتی است که می‌توان آن را آموزش داد و مطالعات نشان داده‌اند آموزش ذهن‌آگاهی و درمان‌های مبتنی بر مراقبه[26] در کاهش احساس تنهایی افراد سالمند مؤثر بوده است (Creswell et al., 2012). با وجود این، سطوح متفاوتی از ذهن‌آگاهی در میان افراد جامعه وجود دارد و ذهن‌آگاهی به‌عنوان یک ویژگی شخصیتی منجر می‌شود افراد در مواجهه با احساس تنهایی به گونه‌ای متفاوت برخورد کنند (Lim et al., 2018; Weinstein et al., 2009). بنا به تحقیقات، انتظار می‌رود افزایش ذهن‌آگاهی بتواند در جهت یا شدت رابطه بین احساس تنهایی و سلامت روان و بهزیستی روانشناختی مؤثر باشد؛ بنابراین، دور از انتظار نیست که ذهن‌گاهی نقش میانجیگری در رابطه بین احساس تنهایی و بهزیستی روانشناختی داشته باشد.
رُژیانی[27] و همکاران (۲۰۱۷) طی اجرای یک برنامه آموزشی مهارت‌های مراقبه به مقایسه دو گروه زنان و مردان پرداختند. نتایج پژوهش آنها حاکی از این بود که زنان تحت تأثیر آموزش‌های مراقبه، مهارت ذهن‌آگاهی خود را به‌طور معناداری افزایش می‌دهند؛ اما تأثیر آموزش‌ها برای مردان معنادار نبود (Rojiani et al., 2017). همچنین، پژوهشی در میان ۱۴۹ نفر از دانشجویان مدیریت ارشد کسب‌وکار[28] دانشگاه بریتیش کلمبیا[29] به بررسی تأثیر ذهن‌آگاهی بر عملکرد دانشجویان در زمینه کسب‌وکار و مقایسه این تأثیرات بین دانشجویان دختر و پسر پرداخت. نتایج نشان دادند تأثیر ذهن‌آگاهی بر عملکرد دانشجویان دختر مثبت و معنادار است؛ در حالی که در بین پسران معنادار نبود (Shao & Skarlicki, 2009). مطالعات نشان دادند تفاوت بیولوژیکی و عصب‌شناختی زنان و مردان نقش تعدیل‌گر در رابطه بین ذهن‌آگاهی و عملکرد دارد؛ زیرا براساس نتایج پژوهش‌های علوم اعصاب، زنان در انجام کارها از هر دو نیمکره مغزی خود استفاده می‌کنند و اتصالات عصب‌شناسی بین دو نیمکره مغزی زنان وجود دارد؛ در حالی که مردان در مواجهه با عملکرد از یک نیمکره و معمولاً از نیمکره چپ استفاده می‌کنند و هیچ‌گونه اتصال عصب‌شناختی بین دو نیمکره مغزی مردان وجود ندارد (Fine, 2021; Van Honk et al., 2011). این تفاوت بیولوژیکی بین زنان و مردان سبب می‌شود زنان در مواجهه با انجام کارها به‌طور مؤثرتری از مهارت‌های ذهن‌آگاهی استفاده کنند (Shao & Skarlicki, 2009). به دیگر سخن، ذهن‌آگاهی به زنان که قادرند در لحظه از هر دو نیمکره مغزشان استفاده کنند، به‌صورت موثرتری در بهبود عملکرد کمک می‌کند. براساس جستجوی نویسندگان، تا کنون هیچ پژوهشی به بررسی نقش تعدیل‌گر جنسیت در رابطه بین ذهن‌آگاهی و بهزیستی روانشناسی نپرداخته است. با توجه به پژوهش‌های حوزه علوم اعصاب و تفاوت‌های بیولوژیکی بین زنان و مردان، انتظار می‌رود جنسیت در رابطه بین ذهن‌آگاهی و بهزیستی روانشناختی، نقش تعدیل‌گر و رابطه بین ذهن‌آگاهی و بهزیستی روانشناختی در بین زنان احتمالاً شدت بیشتری داشته باشد. با توجه به مطالب بحث‌شده، این فرضیه‌ها در پژوهش بررسی شده‌اند: 1. احساس تنهایی به‌صورت معکوس، بهزیستی روانشناختی را پیش‌بینی می‌کند. 2. ذهن‌آگاهی نقش میانجیگر در رابطه بین احساس تنهایی و بهزیستی روانشناختی دارد. 3. جنسیت نقش تعدیل‌گر در رابطه بین ذهن‌آگاهی و بهزیستی روانشناختی دارد.
مدل مفهومی فرضیه‌های فوق در شکل 1 ارائه شده است.
روش
روش، جامعۀ آماری و نمونه: روش پژوهش حاضر به لحاظ هدف، کاربردی و از حیث گردآوری داده‌ها در زمره پژوهش‌های پیمایشی و به لحاظ ماهیت و شیوه اجرا همبستگی و به عبارت دقیق‌تر، بررسی روابط علی غیرآزمایشی قرار دارد که در بستر اینترنت به‌وسیلۀ پلتفرم گوگل اجرا شد. جامعۀ آماری شامل تمامی بزرگسالان بالای 18 سال بود که در شبکه‌های اجتماعی شامل واتساپ، تلگرام، اینستاگرام و شاد فعال بودند. تعداد ۴۶۴ نفر به پرسشنامه‌ها پاسخ دادند. از این میان، ۳۱ پرسشنامه به علت ناقص‌بودن پاسخ‌ها حذف شدند. همچنین، با توجه به اینکه معیار ورود به نمونه بزرگسالان بالای ۱۸ سال بود، تعداد ۱۵ پرسشنامه که پاسخ‌دهندگان آنها کمتر از ۱۸ سال داشتند، از نمونه حذف شدند. بعد از غربالگری داده‌ها، نمونه شامل ۲۶۴ زن (64%) و ۱۴۸ مرد (36%) و میانگین سنی نمونه ۹۵/۳۷ با انحراف معیار ۵۴/۸ است. تعداد ۱۱۷ نفر (28%) از اعضای نمونه مجرد و ۲۹۵ نفر (72%) متأهل بودند.
ابزار سنجش: مقیاس احساس تنهایی دی جونگ گیرولد[30]: این مقیاس برای اندازه گیری احساس تنهایی استفاده شد. دی‌جونگ و تیلبرگ نسخه یازده سؤالی پرسشنامه احساس تنهایی را در سال 1985 و نسخه شش سؤالی آن را در سال 2006 توسعه دادند. در این پژوهش از نسخه یازده سؤالی آن استفاده شد. این پرسشنامه دارای 11 سؤال با پاسخ‌های لیکرت پنج‌درجه‌ای (از کاملاً موافقم=5 تا کاملاً مخالفم=1) است. شش گویه احساس منفی عدم رضایت از روابط اجتماعی را توصیف می‌کند؛ در حالی که پنج گویه شامل گزاره‌های مثبت است که رضایت از روابط بین فردی را توصیف می‌کند. ازنظر نظری، این ابزار، احساسات خفیف و شدید تنهایی و همین‌طور احساسات مربوط به محرومیت پنهان را اندازه‌گیری می‌کند. نمره کل پرسشنامه از جمع نمره دو زیرمقیاس به دست می‌آید (De Jong-Gierveld & Kamphuls, 1985; De Jong Gierveld & Tilburg, 2006). حسن‌آبادی (1399) نسخه شش سؤالی این پرسشنامه را اعتباریابی و همسانی درونی آن را 76/0 گزارش کرد (Hosseinabadi et al., 2021). در مطالعه حاضر، آلفای کرونباخ برای کل مقیاس 89/0 بود.
نسخۀ کوتاه مقیاس بهزیستی روانشناختی ریف[31] (PWB-18): این پرسشنامه با 18 سؤال و شش زیرمقیاس شامل «پذیرش خود»، «تسلط بر محیط»، «روابط مثبت با دیگران»، «هدفمندی در زندگی، «رشد فردی» و «خودمختاری» در مقیاس لیکرت شش‌درجه‌ای (از کاملاً مخالف=1 تا کاملاً موافق=6) طراحی شده است (Ryff & Keyes, 1995). سفیدی و فرزاد (1391) نسخه فارسی این مقیاس را اعتباریابی و آلفای کرونباخ را برای کل مقیاس 83/0 و برای شش خرده‌مقیاس آن بین 65/0 تا 75/0 گزارش کردند (Sefidi & Farzad, 2012). در این پژوهش، همسانی درونی با استفاده از آلفای کرونباخ برای کل مقیاس 89/0 به دست آمد و برای شش خرده‌مقیاس آن بین 61/0و 73/0 بود.
مقیاس ذهن‌آگاهی[32] (MAAS): این مقیاس یک آزمون ۱۵ سؤالی است که براون و ریان (۲۰۰۳) آن را به‌منظور سنجش سطح هشیاری و توجه نسبت به رویدادها و تجارب جاری در زندگی روزمره طراحی کرده‌اند. سؤال‌های آزمون، سازه ذهن‌آگاهی را در مقیاس لیکرت شش‌درجه‌ای (تقریباً همیشه=6 و تقریباً هرگز=1 ) می‌سنجد. این مقیاس یک نمره کلی برای ذهن‌آگاهی به دست می‌دهد که دامنه آن از ۱۵ تا ۹۰ متغیر بوده و نمره بالاتر نشان‌دهندۀ ذهن‌آگاهی بیشتر است. همسانی درونی این پرسشنامه براساس ضریب آلفای کرونباخ از 80/0 تا 87/0 گزارش شده است (Nasiri et al., 2015). در مطالعۀ حاضر، آلفای کرونباخ برای کل مقیاس 86/0 بود.
روش اجرا و تحلیل: برای تحلیل یافته‌های توصیفی مانند میانگین و انحراف‌معیار و یافته‌های استباطی مانند همبستگی و مقایسه میانگین گروهها از نرم‌افزار SPSS26 استفاده شد. برای تحلیل‌های مربوط به نقش میانجیگری و تعدیلگری متغیرها از نرم‌افزار SPSSPROCESS Macro version 3.5 استفاده شد. هِیز[33] (2012) این نرم‌افزار را توسعه داده است. به بیان هِیز (2012) رویکردهای سنتی برای برآورد قدرت در تحلیل‌های رگرسیون تعدیلگری مناسب نیستند؛ ازاین‌رو، او نرم‌افزار SPSSPROCESS Macro را توسعه داد (Hayes, 2012). ابتدا برای بررسی رابطه میانجیگری ذهن‌آگاهی در رابطۀ بین احساس تنهایی و بهزیستی روانشناختی از مدل میانجیگری ساده (مدل 4 در نرم‌افزار SPSSPROCESS Macro) استفاده شد، سپس برای بررسی رابطه میانجیگری تعدیل‌شده متناسب با فرضیه‌های پژوهش (شکل 1) از مدل 14 در نرم‌افزار استفاده شد. برآورد براساس فاصله اطمینان 99% و 10،000بوت استرپینگ[34] بود.
یافته‌ها
غربالگری داده‌ها با نرم‌افزار SPSS26 انجام شد. نتایج نشان دادند عامل تورم واریانس[35] برای متغیرهای احساس تنهایی، بهزیستی روانشناختی و ذهن‌آگاهی به‌ترتیب 30/1، 85/1 و 89/1 و عامل تالرنس[36] برای متغیرها به‌ترتیب ذکرشده برابر 76/0، 54/0 و 52/0 است که نشان می‌دهد هم‌خطی چندگانه[37] در داده‌ها وجود ندارد. آماره دوربین واتسون[38] 83/1بود (بین ۲- و ۲+) که نشان می‌دهد خودهمبستگی[39] در داده‌ها وجود ندارد. برای شناسایی داده‌های پرت چندمتغیره[40] از فاصله ماهالانوبیس[41] (MD) استفاده شد و تعداد ۶ مشاهده که شاخص MD آنها بزرگ‌تر از 27/16 بود، از داده‌ها حذف شدند (01/0>p، 3=df، 27/16<MD) (Meyers et al., 2016). درنهایت، تحلیل بر ۴۱۲ پاسخ‌دهنده انجام شد. آماره‌های توصیفی (میانگین و انحراف معیار) و همبستگی‌های مرتبه صفر برای متغیرهای پژوهش شامل احساس تنهایی، ذهن‌آگاهی و بهزیستی روانشناختی در جدول 1 ارائه شده‌اند.
|
جدول 1. شاخص‌های توصیفی و ضرایب همبستگی متغیرهای پژوهشی Table 1. Descriptive indexes and correlation coefficients of research variables |
|||
|
ذهن‌آگاهی |
بهزیستی روانشناختی |
احساس تنهایی |
متغیرها |
|
|
|
1 |
احساس تنهایی |
|
|
1 |
**43/0- |
بهزیستی روانشناختی |
|
1 |
**66/0 |
**45/0- |
ذهن‌آگاهی |
|
64/4 |
23/4 |
49/2 |
میانگین |
|
59/0 |
81/0 |
91/0 |
انحراف معیار |
|
** معناداری در سطح 01/0 و * معناداری در سطح 05/0 |
|||
با توجه به جدول ۱، همبستگی بین تمامی متغیرها پژوهش در سطح ۰۱/۰ معنادار است و بیشترین همبستگی بین بهزیستی روانشناختی و ذهن‌آگاهی (66/0=r) و کمترین همبستگی بین احساس تنهایی و بهزیستی روانشناختی (43/0-=r) است. همبستگی بین احساس تنهایی با هر دو متغیر بهزیستی روانشناختی (43/0-=r) و ذهن‌آگاهی (45/0-=r) به‌صورت منفی معنادار است. مقایسۀ متغیرهای پژوهش بین دو گروه زنان و مردان نشان داد بین زنان و مردان ازنظر احساس تنهایی (93/0=p، 86/0-=t) و ذهن‌آگاهی (67/0=p، 43/0-=t) و بهزیستی روانشناختی (93/0=p، 09/0=t) تفاوت معناداری وجود ندارد.
ابتدا برای بررسی این فرضیه که ذهن‌آگاهی نقش میانجیگری در رابطه بین احساس تنهایی و بهزیستی روانشناختی دارد، از مدل میانجیگری ساده (مدل ۴ در نرم‌افزار SPSS PROCESS Macro) استفاده شد. اثر میانجیگری در این رابطه معنادار بود و 46% از واریانس بهزیستی روانشناختی در این مدل تبیین شد (000/0>p، 86/173= (409 ، 2)F، 46/0=2R، 68/0=R). در جدول دو شاخص‌های آماری مدل میانجیگری ذهن‌آگاهی در رابطه بین احساس تنهایی و بهزیستی روانشناختی ارائه شده‌اند.
با توجه به جدول ۲، اثر کلی احساس تنهایی بر بهزیستی روانشناختی به‌صورت معکوس معنادار است (00/0>p، 43/0-= βstandardized، 28/0-=b) (تأیید فرضیه اول). همچنین، اثر غیرمستقیم احساس تنهایی بر بهزیستی روانشناختی ازطریق ذهن‌آگاهی معنادار ( (13/0-، 23/0-)CI99%، 18/0-=b) با ضریب تأثیری بیشتر از اثر مستقیم آن (001/0=p، 11/0-=b، 17/0-= βstandardized) است. هر دو اثر غیرمستقیم استانداردشدۀ پاره‌ای ( (22/0-،38/0-)CI99%، 30/0-= βstandardized) و کامل ((20/0-، 34/0-)CI99%، 27/0-= βstandardized) معنادار است و ضریب تأثیر اثر غیرمستقیم استانداردشدۀ پاره‌ای بیشتر از اثر غیرمستقیم استانداردشدۀ کامل است. نتایج جدول ۲ نشان می‌دهند احساس تنهایی به‌صورت معکوس و معنادار، ذهن‌آگاهی را پیش‌بینی می‌کند (000/0>p، 46/0-= βstandardized، 41/0-=b). همچنین، اثرپیش‌بینی‌کنندۀ ذهن‌آگاهی بر بهزیستی روانشناختی مستقیم و معنادار است (00/0>p، 59/0= βstandardized، 44/0=b).
برای بررسی مدل فرضیه‌ای مطرح‌شده در پژوهش (شکل۱)، از مدل میانجیگری‌تعدیل‌شده (مدل14 در نرم‌افزار SPSSPROCESS Macro) استفاده شد. اثر میانجیگری‌تعدیل‌شده در این رابطه معنادار بود و ۴8٪ از واریانس بهزیستی روانشناختی در این مدل تبیین می‌شد (000/0>p، 09/90= (407 ، 4)F، 48/0=2R، 69/0=R). در جدول 3 آماره‌های مربوط به مسیرها در مدل میانجیگری تعدیل‌شده ارائه شده‌اند (تأیید فرضیه دوم).
|
جدول 2. نقش میانجیگری ذهن‌آگاهی در اثر احساس تنهایی بر بهزیستی روانشناحتی Table 2. The mediating role of mindfulness in the effect of loneliness on psychological well-being |
|||||||||||||||||||||||||||||
|
مسیر |
ضریبb |
β |
se |
t |
p |
99%LLCI |
99%ULCI |
||||||||||||||||||||||
|
اثر کلی (c) |
28/0- |
43/0- |
03/0 |
55/9- |
000/0 |
36/0- |
21/0- |
||||||||||||||||||||||
|
اثر مستقیم (cʼ) |
11/0- |
17/0- |
03/0 |
95/3- |
001/0= |
18/0- |
04/0- |
||||||||||||||||||||||
|
احساس تنهایی ←ذهن‌آگاه (a) |
41/0- |
46/0- |
04/0 |
23/10- |
000/0 |
51/0- |
31/0- |
||||||||||||||||||||||
|
ذهن‌آگاهی← بهزیستی‌روانشناحتی (b) |
44/0 |
59/0 |
02/0 |
48/14 |
000/0 |
36/0 |
51/0 |
||||||||||||||||||||||
|
اثر غیرمستقیم |
18/0- |
|
02/0 |
|
|
23/0- |
13/0- |
||||||||||||||||||||||
|
اثر غیرمستقیم استاندارشده پاره‌ای |
|
30/0- |
03/0 |
|
|
38/0- |
22/0- |
||||||||||||||||||||||
|
اثر غیرمستقیم استاندارشده کامل |
|
27/0- |
03/0 |
|
|
34/0- |
20/0- |
||||||||||||||||||||||
|
توجه: ضریب b: وزن‌های رگرسیونی استانداردنشده، β: وزن‌های رگرسیونی استانداردشده، se: خطای استاندارد، LLCI: حدپایین فاصله اطمینان ۹۹٪، ULCI: حد بالای فاصله اطمینان ۹۹٪ (معناداری آماری به معنای قرارنگرفتن ۰ در فاصله اطمینان ۹۹٪ است).
جدول 3. ضرایب آماری مدل میانجیگری جنسیت در تأثیر ذهن‌آگاهی بر بهزیستی روانشناختی Table 3. The moderating role of gender in the effect of mindfulness on psychological well-being
|
|||||||||||||||||||||||||||||
با توجه به جدول ۳، اثر تعاملی جنسیت بر رابطه بین ذهن‌آگاهی و بهزیستی روانشناختی ازنظر آماری
معنادار است (تأیید فرضیه سوم).
شکل 2. اثر تعاملی جنسیت در اثر بین ذهن‌آگاهی بر بهزیستی روانشناختی
Figure 2. The interactive effect of gender as a result of mindfulness on psychological well-being
با توجه به شکل ۲، جنسیت در تأثیر ذهن‌آگاهی بر بهزیستی روانشناختی اثر تعاملی دارد و اثر بین این دو متغیر در زنان (خط قرمز) (00/0>p، 56/0=b) نسبت به مردان (خط آبی) (00/0>p، 39/0=b) شدت بیشتری دارد.
بحث
با توجه به اینکه مطالعات پیشین نشان داده‌اند بهزیستی روانشناختی تأثیرات بسزایی بر سلامت جسمانی و روانی جامعه دارد، بررسی عوامل مؤثر بر بهزیستی روانشناختی در جهت بهبود آن در جامعه راه‌گشا است. در این مطالعه، رابطۀ احساس تنهایی و بهزیستی روانشناختی بررسی شد. در این راستا ابتدا نقش میانجیگری ذهن‌آگاهی در رابطه بین احساس تنهایی و بهزیستی روانشناختی بررسی شد. نتایج، نقش میانجیگری ذهن‌آگاهی در این رابطه را تأیید کردند. به عبارتی، احساس تنهایی با کاهش ذهن‌آگاهی، بهزیستی روانشناختی را کاهش می‌دهد. یافته‌های این مطالعه همسو با نتایج مطالعه واینستین، براون و رایان (۲۰۰۹)است. آنها در مطالعه خود با تأیید اینکه ذهن‌آگاهی یک عامل محافظتی در برابر اثرات نامطلوب رویدادهای ناگوار زندگی است، دو مکانیسم اصلی برای آن تعریف کردند. نخست، ذهن‌آگاهی با تقویت ارزیابی‌های عینی از رویدادهای زندگی، افزایش حساسیت‌زدایی، کاهش واکنش‌های عاطفی به رویدادهای تهدیدکننده و کاهش ارزیابی‌های منفی بر ارزیابی شناختی فرد اثر می‌‌گذارد. دوم، ذهن‌آگاهی، افراد را توانمند می‌کند تا بتوانند از راهبردها و راهکارهای مقابله‌ای سازگاری بیشتر استفاده کنند و کمتر به سمت رفتارهای مقابله‌ای اجتنابی بروند. بدین ترتیب ذهن‌آگاهی به افراد کمک می‌کند در رویدادهای ناگوار زندگی سطح بهینه‌تری از بهزیستی روانشناختی را کسب کنند (Weinstein et al., 2009).
با توجه به اینکه ذهن‌آگاهی یک خصیصۀ شخصیتی قابل آموزش و یادگیری است (Karremans et al., 2017)، می‌توان با بهبود ذهن‌آگاهی افراد ازطریق آموزش‌های مراقبه، اثرات منفی احساس تنهایی بر بهزیستی روانشناختی را کاهش داد (Borawski et al., 2021; Sorrell, 2015). یافته‌های این مطالعه تأیید کرد افرادی که سطوح بالاتری از ذهن‌آگاهی را دارند، بهزیستی روانشناختی بالاتر و احساس تنهایی کمتری را گزارش کرده‌اند و این یافته همسو با مطالعاتی است که وجود رابطه مثبت و معنادار بین ذهن‌آگاهی و بهزیستی روانشناختی (Navarro-Haro et al., 2019; Tang et al., 2019) و همچنین رابطه منفی و معنادار بین ذهن‌آگاهی و احساس تنهایی (Creswell et al., 2012; Lim et al., 2018) را تأیید کرده‌اند؛ اما تا کنون مطالعات زیادی به بررسی نقش میانجیگری ذهن‌آگاهی در رابطه پیش‌بینی‌کنندۀ بین احساس تنهایی و بهزیستی روانشناختی نپرداخته است و این مطالعه از این حیث بر دانش موجود می‌افزاید.
چون آموزش‌هایی که بر روی مراقبه (به عنوان روش افزایش ذهن‌آگاهی) انجام گرفته تفاوت‌هایی را بین زنان و مردان نشان می‌دهد (Rojiani et al., 2017) به نظر می‌رسد که توانایی ذهن‌آگاهی نیز بین زنان و مردان متفاوت باشد و این تفاوت قابل استناد به تفاوت‌های بیولوژیکی بین زنان و مردان است. شوآ و اسکارلیکی (۲۰۰۹) با اشاره به مطالعات حوزه علوم اعصاب، استدلال می‌کند تفاوت‌های بیولوژیکی و عصب‌شناختی بین زنان و مردان سبب شده است زنان در فعالیت‌ها و عملکرد خود بیشتر از مهارت ذهن‌آگاهی استفاده کنند؛ زیرا ثابت شده است بین دو نیمکره مغزی زنان ارتباط‌های عصبی وجود دارد و زنان در آنِ‌واحد می‌توانند از هر دو نیمکره مغزی استفاده کنند؛ درحالی که دو نیمکره مغزی مردان از یکدیگر جداست و مردها از یک نیمکره مغزی و معمولاً از نیمکره چپ برای انجام امور استفاده می‌کنند. این توانایی زنان در استفاده هم‌زمان از هر دو نیمکره مغزی سبب شده است به‌طور مؤثرتری از مهارت‌های ذهن‌آگاهی در عملکرد خود استفاده کنند (Shao & Skarlicki, 2009). از این حیث که عملکرد بهتر می‌تواند بهزیستی روانشناختی بهتری را به دنبال داشته باشد (Ryff & Singer, 2008). مطالعه حاضر به بررسی نقش جنسیت بر تعامل بین ذهن‌آگاهی و بهزیستی روانشناختی پرداخت و یافته‌ها همسو با مطالعه شوآ و و اسکارلیکی (۲۰۰۹) بود و نشان داد رابطه بین ذهن‌آگاهی و بهزیستی روانشناختی در میان زنان شدت بیشتری دارد. به عبارتی، زنان به‌طور مؤثرتری از مهارت‌های ذهن‌آگاهی خود برای بهبود بهزیستی روانشناختی استفاده می‌کنند. اگرچه نقش جنسیت بر تعامل بین ذهن‌آگاهی و عملکرد اثبات شده، نقش تعدیلگری جنسیت بر رابطه بین ذهن‌آگاهی و بهزیستی روانشناختی بررسی نشده است و از این حیث، یافتۀ مطالعه حاضر می‌تواند بر دانش موجود بیافزاید.
در یک جمع‌بندی می‌توان گفت یکی از راههای کاهش اثرات مخرب احساس تنهایی بر بهزیستی روانشناختی، افزایش سطح ذهن‌آگاهی افراد ازطریق آموزش‌های ذهن‌آگاهی مانند آموزش مراقبه است و با توجه به اینکه تأثیر ذهن‌آگاهی بر بهبود بهزیستی روانشناختی در جامعه زنان اثربخشی بیشتر دارد، این راهکارها می‌تواند متمرکز بر جامعه زنان باشد.
در این پژوهش، محدودیت‌هایی وجود دارد که ممکن است بر تفسیر نتایج اثر بگذارد. با توجه به اینکه مطالعه در نمونه‌ای مقطعی اجرا شده است، نمی‌توان از آن علیت را استنباط کرد. علاوه بر این، با توجه به اینکه نحوۀ جمع‌آوری داده‌ها به‌صورت دردسترس و با استفاده از بستر اینترنت بوده، شیوه نمونه‌گیری ممکن است به‌طور ناخواسته سبب سوگیری به نفع گروهی خاص شود؛ ازاین‌رو، تعمیم نتایج باید با احتیاط انجام شود. همچنین، جامعه پژوهش بزرگسالان بالای 18 سال بوده و برای تعمیم نتایج به جامعه کودکان و نوجوانان نیاز است مطالعات دقیق‌تری صورت بگیرد.
[1]. resilience
[2]. self-efficacy
[3]. adaptation
[4]. hedonic
[5]. happiness
[6]. pleasure
[7]. Diener
[8]. eudaimonic
[9]. potential talents
[10]. optimal functioning
[11]. psychological well-being
[12]. self-acceptance
[13]. personal growth
[14]. purpose in life
[15]. environmental mastery
[16]. autonomy
[17]. positive relations with others
[18]. cardiovascular risks
[19]. salivary cortisol
[20]. inflammatory responses
[21]. Loneliness
[22]. Mindfulness
[23]. awareness and consciousness
[24]. neuroticism
[25]. subjective well-being
[26]. Meditation Training
[28]. Master of Business Administration
[29]. British Columbia
[30]. De Jong-Gierveld
[31]. Ryff scales of psychological well-being (PWB-18-items)
[32]. The Mindful Attention Awareness Scale ( MAAS)
[33]. Hayes
[34]. bootstraping
[35]. Variance Inflation Factor (VIF)
[36]. Tolerance values
[37]. Multicollinearity
[38]. Durbin Watson (DW) statistic
[39]. Autocorrelation
[40]. Multivariate outliers
[41]. Mahalanobis distance
)
