نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار روانشناسی، گروه روانشناسی، دانشگاه علم و هنر یزد، ایران
2 کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی کودک و نوجوان، گروه روانشناسی، دانشگاه علم و هنر یزد، ایران
3 گروه روانشناسی، دانشگاه علامه طباطبائی تهران، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
This study aimed to evaluate the effect of acceptance and commitment-based therapy on the level of hope in male high school students with drug-dependent parents. The Method was quasi-experimental, pretest-posttest, and follow-up period with the control group. Sample members were 30 people who were selected by available and voluntary sampling method from all high school male students in Koushkuyeh who were studying in 2018-2019 and had a drug-dependent parent. They were randomly divided into two experimental and control groups. The Instrument used was Snyder Hope Questionnaire which was used in the pre-test, post-test, and follow-up period. Covariance analysis was used to analyze the research findings. The results of examining the dimensions of hope and its subscales in the post-test measurement and follow-up stages after adjusting for the pre-test effect showed that acceptance and commitment-based therapy significantly improved the hope of high school male students. This effect was lasting in the follow-up phase. Thus, acceptance therapy techniques seem to enable adolescents to gain a more realistic awareness and insight into their parents' issues and acquire the necessary ways to increase life expectancy.
کلیدواژهها [English]
نوجوانی، یک دوره ناگهانی بین بلوغ جنسی و دستیابی به نقشها و مسئولیتهای بزرگسالان تعریف میشود که در آن بسیاری از تغییرات در حوزههای مختلف جسمی، جنسی، شناختی و هویتی روی میدهد (آیلوین، تورو، شیرچلیف، لومنسیزی، 2019)؛ این تغییرات شامل افزایش توانایی در تفکر، تغییر در روابط با خانواده، دوستان، مدرسه و اجتماع، انتظارات همسالان، خانواده و جامعه، نقشهای خانوادگی، مسئولیتها، تلاش برای کسب نقشهای عاطفی و اجتماعی جدید، مدیریت تکالیف زندگی بدون وابستگی بیش از حد به افراد دیگر و ایجاد سوگیری جدیدی برای بزرگسالی مستقل و مولد است (شولمن و اسچارف، 2018). نوجوانان برای مقابله با تنشهای خود از راهبردهای سازگاری مختلفی نظیر امیدواری استفاده میکنند که با تکامل روانی و اجتماعی آنها در ارتباط است (سلگی و عطائی مغانلو، 1396). لازاروس (1999)، نظریهپرداز احساسات، استدلال کرد امید، باوری مثبت است که در حال حاضر در زندگی اعمال نمیشود، اما میتواند تحقق پیدا کند. امید در نوجوانان، پیشنیازی برای دستیابی به دوره بزرگسالی رضایتبخش است و برای رفع تهدیدهای جدی در آینده ارزش حیاتی دارد. امید میتواند در فرد یا گروه، انرژی ایجاد کند و به همین دلیل، نوجوانان امیدوار، بهتر از سایر نوجوانان به مراقبت از خویش قادرند. فقدان امید و انگیزه یا رویارویی طولانی با وقایع جدی و تهدیدکننده یا رویدادهای اجتنابناپذیر در زندگی به ایجاد تأثیرات سوء بر روان و جسم فرد منجر میشود (رئیسی، کاکائی و رئیسی، 1397). نتایج کار در زمینۀ امیدواری نشان دادهاند امیدواری با سلامت روانی، جسمی، پاسخ مثبت در مداخلات روانشناختی، سلامت ذهنی، خلق مثبت، پرهیز از رویدادهای پرفشار زندگی، نشاط و شادزیستی در امور زندگی و مسئلهگشایی، همبستگی مثبت و معنادار دارد و آنها را پیشبینی میکند (ورونس، پپ، سالا، یامین و ویگلیارونی، 2019).
مسائل خانواده یکی از مؤلفههایی است که بهطور مستقیم با امیدواری نوجوان مرتبط است. خانواده اولین محیطی اســت که فرزندان را با باورها، ارزشهــا و هنجارهای جامعه آشــنا میکند و بهتدریج شخصیت فرزندان را بر اساس این عناصر شکل میدهد. فرزندان با الگوبــرداری از والدین، اغلب رفتارهای آنان، حتــی رفتارهایــی را که والدین توجهی بــه آن ندارند، نـظـــیر شـیـوه و لـــهجۀ صحبتکردن، پرخاشگری، به کار بردن الفاظ ناپســند، فحاشی، کارهای خلاف تقلید میکنند. همچنین، هنگامی که خانواده روند عادی خود را طی نکند و دچار مشکلاتی ازقبیل اعتیادِ یکی از اعضا باشد، آثار آن زیانبار خواهد بود (وکیلیزاده، 2016). اعتیاد والدین در دو سطح بر فرزندان تأثیر دارد؛ در سطح جزئی، اعتیاد پدر و مادر یک تأثیر روانی بلندمدت بر سطوح اجتماعی، پیشرفت، شناختی و عاطفی آنها دارد. در سطح کلان هم، اعتیاد والدین، انرژی مورد نیاز را برای تحمل شرم اجتماعی و پنهان نگه داشتن مصرف مواد از دید دیگران بسیار دشوار میسازد (گائو، تیان و هابنر، 2018). این بچهها یک گروه در معرض خطر تعریف میشوند، زیرا اعتیاد اغلب موجب میشود والدین ناکارآمد باشند و به ارائۀ محیط پرورش و ایمنی که کودکان نیاز دارند، قادر نباشند (مالکا، هاس، بندارکر، موسایی، 2018). مطالعات نشان دادهاند مصرف مواد توسط والدین با کم یا بیش از اندازه درگیرشدن والدین در امور فرزندان، کیفیت ضعیف رابطۀ والدین- فرزندان، فقدان قوانین مشخص و روشن در خانواده، فقدان هماهنگی والدین در بهکارگیری قوانین و کنترل و نظارت ضعیف بر فعالیت فرزندان و خطر ایجاد مشکلات رفتاری، تحصیلی و انطباقپذیری شغلی فرزندان همبستگی بالایی دارد (وکیلیزاده، 2016). همچنین، گائو و همکاران (2018) بیان کردهاند محیط خانوادگی بهعنوان یک سیستم کلیدی نهتنها مستقیماً بر مشکلات رفتاری درونی و بیرونی نوجوان تأثیر میگذارد، بهطور غیرمستقیم بر مشکلات رفتاری ازطریق سیستم فردی اثرگذار است.
طی سی سال گذشته درمان اختلالات روانی گسترش یافته و اسامی مختلفی را به خود اختصاص داده است. تخمینهای اخیر تعداد درمانهای روانشناختی را بیش از 400 نوع درمان گزارش کردهاند. هر درمانی ادعا دارد اثربخشی متفاوت دارد و از قابلیت منحصربهفردی برخوردار است (کوساک و همکاران، 2016). درمان پذیرش و تعهد، یک رویکرد و از درمانهای موج سوم روانشناختی است که هایز، استروحال و ویلسون در سال 1999 معرفی کردند. هایز، لوین، پلامب - ویلارداگا، ویلات و پیستورلوو (2013) اظهار داشتند درمان پذیرش و تعهد، رویکرد تحلیلی رفتاری معاصر برای رسیدگی به رویدادهای درونی مشکلساز است که براساس رفتارگرایی بنیادی، کارکردگرایی محتوایی و نظریۀ چهارچوب ارتباطی پایهگذاری شده است.
این رویکرد با تلفیق ذهنآگاهی و رویۀ پذیرش با فرایندهای تغییر رفتار به افزایش انعطافپذیری روانشناختی و تعریفپذیر کردن رفتارهای سازگار در میان تجربههای دردناک، به کاهش رنج روانی منجر میشود (هاس، دیکسون و پالیلوناس، 2019). درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد تلاش میکند تا مهارتهای روانشناختی را با شش فرایند پذیرش، گسلش، تماس با لحظه کنونی، خود بهعنوان زمینه، ارزشها و اقدامات تقویت کند. سه فرایند نخست بهعنوان مهارتهای پذیرش و ذهنآگاهی و سه فرایند دیگر بهعنوان مهارتهای تغییر رفتار توصیف میشوند (پلگر و همکاران، 2018). همچنین، درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد با مهارتهای ذهنآگاهی، پذیرش و گسلششناختی برای افزایش انعطافپذیری روانشناختی استفاده میشود (مکوندحسینی، رضایی و آزادی، 1392).
پژوهشهای گوناگون نشان دادند درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد دارای یک پتانسل بالقوه برای درمان اختلالات روانی است؛ حتی در فرمهای کوچک (چهار جلسه) برای بیماران بستری در بیمارستان و بیماران دارای علائم پیچیده اثربخش است (لوین، پاتس، هائگر و لیلز، 2018). هالیبورتون و کوپر (2015) در پژوهشی با موضوع کاربرد و سازگاری درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد در نوجوانان نشان دادند هرچند کاربرد این درمان با نوجوانان نسبتاً کم است و بیشتر مطالعات در این حوزه شامل آزمایشات کوچک و مداخلات کوتاه است، درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد برای نوجوانان مبتلا به درد مزمن، بیاشتهایی، افسردگی، وسواس، استرس، اختلالات رفتاری، اختلالات یادگیری و اختلالات طیف اوتیسم ممکن است مؤثر واقع شود. در همین راستا داداشی و مومنی (2017)، گزارش کردند درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد موجب افزایش امید زنان دچار سرطان پستان تحت شیمیدرمانی میشود. قدمپور، رادمهر و یوسفوند (1395) بیان کردند درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر افزایش کفایت اجتماعی و امید به زندگی بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس مؤثر است. مرمرچینیا و ذوقی پایدار (1396) گزارش کردند 8 جلسه آموزش مبتنی بر پذیرش و تعهد بر امیدواری نوجوانان دختر تحت پوشش بهزیستی تأثیر دارد. نقیبی، سعیدی و خزائی (1397) هم نشان دادند درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر بهبود امیدواری افراد مبتلا به سرطان مؤثر است. رضوی، ابوالقاسمی، اکبری و نادرینبی (1398) در پژوهش خود گزارش کردند درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد موجب افزایش معنادار امیدواری و مدیریت درد زنان مبتلا به درد مزمن شد. همچنین، مسلمخانی، ابراهیمی و صاحبی (1397) اظهار داشتند 8 جلسه درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد موجب بهبود معنادار امیدواری بیماران مبتلا به مولتیل اسکلروزیس (MS) شد.
با توجه به اینکه نوجوانی با بلوغ آغاز میشود و همراه با تغییرات سریع جسمانی و روانی است و این تغییرات ممکن است منشأ بسیاری از مشکلات روانشناختی در نوجوانی شود و در دورههای بعدی زندگی ادامه یابند و نیز خانواده نقش مهمی در شکلگیری شخصیت نوجوانی در این دوره دارد، اگر والدین در دام مواد مخدر گرفتار شوند، فرزندان آنها هم از هر لحاظ آسیبپذیر میشوند و مشکلاتی همچون کسالت و بیماریهای روحی - روانی، اضطراب، افسردگی و ناامیدی بیشتر، یأس و سرخوردگی، استعداد ابتلا به بزهکاری در آنها بروز میکند؛ از همین رو، کودکان و نوجوانانی که والدین معتاد دارند، از آسیبپذیرترین گروهها به حساب میآیند (هایز، پیسترولو، لوین، 2012)؛ اما میتوان با استفاده از درمانهای روانشناختی از میزان آسیب وارده به کودکان و نوجوانان جلوگیری کرد و درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد میتواند این باورهای مرسوم و اشتباه را در افراد معتاد و فرزندانشان کنار بگذارد و واقعبین باشند که اعتیاد والدین یک بیماری اجتماعی است که ممکن است گریبان هر شخص در معرض خطر را بگیرد؛ بنابراین، تشخیص مشکلات و اختلالات نوجوانان دارای والدین معتاد و درمان به موقع آنها در این دوران اهمیت بسیاری دارد و میتواند از عواقب وخیمی همچون درگیرشدن نوجوانان در آینده به بیماریهای روانشناختی مثل افسردگی و همچنین بروز مسائل اجتماعی مثل اعتیاد و بزهکاری پیشگیری کند (لی، آن، لوین و توهینگ، 2015؛ لوما، کولنبرگ، هایز و فلیچر، 2012). با توجه به توضیحات ذکرشده، آموزش مبتنی بر پذیرش و تعهد در حیطۀ بسیاری از اختلالات روانشناختی کودکان و نوجوانان کاربرد دارد و نتایج مفیدی به همراه داشته است؛ بنابراین، این پژوهش اجرا شد تا تأثیر آموزش پذیرش و تعهد بر میزان امیدواری دانشآموزان پسر دوره دوم متوسطه دارای والدین وابسته به مواد بررسی شود و فرضیههای زیر آزمون شوند:
1. آموزش مبتنی بر پذیرش و تعهد بر امیدواری دانشآموزان پسر دوره دوم متوسطه دارای والدین وابسته به مواد مؤثر است و در مرحلۀ پیگیری ماندگار است.
روش
روش پژوهش، جامعة آماری و نمونه: این پژوهش نیمهآزمایشی، از نوع پیشآزمون – پسآزمون و پیگیری همراه با گروه کنترل است. جامعۀ آماری عبارت بودند از تمامی دانشآموزان پسر متوسطه دوم شهر کشکوئیه که در سال 1398-1397 مشغول به تحصیل بودند و دارای حداقل یک والد وابسته به مواد بودند. از این جامعۀ آماری، تعداد 30 نفر از دانشآموزانی که دارای والد وابسته به مواد بودند و تمایل به شرکت در پژوهش داشتند، بهصورت نمونهگیری دردسترس و داوطلبانه بهعنوان نمونۀ آماری انتخاب شدند و بهصورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل قرار گرفتند. این تعداد آزمودنی به این دلیل انتخاب شد که در روش پژوهش نیمهآزمایشی حداقل حجم نمونه باید 15 نفر باشد (دلاور، 1390). برای جمعآوری دادهها از پرسشنامه امیدواری اسنایدر (1991) در قبل، بعد و دو ماه پس از آموزش استفاده شد. همچنین، مسائل اخلاقی رعایتشده در پژوهش شامل دریافت رضایتنامۀ اختیاری از آزمودنیها و اطلاعات مربوط به آزمودنیها بهصورت کاملاً محرمانه حفظ شد. برای سنجش متغیر امیدواری از پرسشنامۀ امیدواری اسنایدر استفاده شد.
ابزار سنجش: پرسشنامۀ امیدواری اسنایدر[1]: پرسشنامۀ امیدواری اسنایدر یک مقیاس 12 سؤالی است که اسنایدر و همکاران در سال 1991 ساختند و شیوۀ نمرهگذاری آن براساس طیف لیکرت 4 گزینهای است که در پیوستاری از 1 (کاملاً غلط) تا 4 (کاملاً صحیح) در نظر گرفته شده است. سؤالات 3، 5، 7 و 11 نمرهگذاری نمیشوند و مربوط به حواسپرتی هستند. سؤالات 1، 4، 6 و 8 مربوط به خردهمقیاس گذرگاه و سؤالات 2، 9، 10 و 12 مربوط به خردهمقیاس کارگزارند. نمره کلی امیدورای از 8 تا 32 متغیر است. امتیازات بالاتر نشاندهندۀ امیدواربودن به زندگی در آزمودنی و نمرات پایینتر حاکی از امیدواری کم به زندگی در آزمودنی است (اسنایدر و همکاران، 2002). همسانی درونی کل آزمون 74/0 تا 84/0 و پایایی آزمون باز آزمون 8/0 گزارش شده است (امامی و همکاران، 1397). پایایی این مقیاس در پژوهش قربانی و همکاران (1392)، پایایی کل آزمون با استفاده از آلفای کرونباخ 78/0 و ابعاد آن، یعنی کارگزار 62/0 و گذرگاه 71/0 گزارش شده است (قربانی و همکاران، 1392). در پژوهش حاضر، پایایی پرسشنامه با استفاده از آلفای کرونباخ محاسبه شد و برای مقیاس کل، 84/0 و ابعاد آن، یعنی کارگزار 81/0 و گذرگاه 79/0 به دست آمد. مداخلۀ آموزش مبتنی بر پذیرش و تعهد: برنامۀ درمان در این پژوهش درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بود که با اقتباس از پژوهشهای هایز و همکاران (2013)، هایز و همکاران (2009)، توهینگ (2012) و مرمرچینیا و ذوقی پایدار (1396) تنظیم شده است.
|
جدول 1. شرح جلسات آموزش مبتنی بر پذیرش و تعهد ]اقتباس از پژوهشهای هایز و همکاران (2013)، هایز و همکاران (2009)، توهینگ (2012) و مرمرچینیا و ذوقی پایدار (1396)[ |
|
|
محتوا |
جلسات |
|
در ابتدا آشنایی آزمودنیها با یکدیگر، سپس آشنایی افراد از هدف پژوهش و در ادامه، برای ناامیدی خلاق و کمک به آزمودنیها برای ناکارآمدی شیوههای فعلی از استعارهای بیلچه و گودال استفاده شد. در این مرحله از استعاره مسابقه با هیولا استفاده شد. در پایان، تکالیف خانگی ارائه شدند. |
جلسه اول
|
|
مروری بر جلسه گذشته و دریافت بازخورد از آزمودنیها، هدف از برگزاری این جلسه این موضوع بود که کنترل ناکارآمد مهم است، نه راهحل. در این جلسه با استعارهای باتلاق شنی، سوئیچ مبارز، پاندول و توپ در استخر به آزمودنیها آموزش داده شد که راههای کنترل هیجان علت مشکلات آنها است. در پایان، تکالیف خانگی ارائه شدند. |
جلسه دوم |
|
مروری بر جلسه قبل و دریافت بازخورد از آزمودنیها، در این جلسه، تفهیم پذیرش بهعنوان شیوه مناسب برای کنترلکردن بود. برای این منظور از استعارهای مهمان ناخوانده، استعاره طنابکشی با هیولا و تمثیل آشفتگی پاک و ناپاک استفاده شد. در پایان، جلسه، جمعبندی شد و تکالیف خانگی ارائه شدند. |
جلسه سوم |
|
در این جلسه، تکالیف مرحله قبل بررسی شد. در این جلسه، تمرکز بر آموزش گسلششناختی بود. به آزمودنیها تفهیم شد وقتی محتوای کلامی با آزمودنی عجین میشود، به یک باور واقعی تبدیل میشود و بر دیدگاه و رفتار او غلبه خواهد داشت. برای این منظور از استعاره مسافر اتوبوس و سربازان در حال رژه استفاده شد. در پایان، جلسه مرور و جمعبندی شد و تمرینات خانگی ارائه شدند. |
جلسه چهارم |
|
در این جلسه، تکالیف مرحله قبل بررسی و در ادامه، خود بهعنوان چشمانداز آموزش داده شد. به آزمودنیها آموزش داده شد که خود را بهعنوان حسی جدا از افکار، احساسات، رفتارها و برچسبها مشاهده کنند. برای این منظور، از استعاره صفحه شطرنج و خانه و مبلمان استفاده شد. در پایان، جلسه مرور و جمعبندی شد و تمرینات خانگی ارائه شدند. |
جلسه پنجم |
|
در این جلسه، مراحل قبل مرور و بررسی شد. در این جلسه، ارزشهای زندگی آزمودنیها تصریح شدند و از آنها خواسته شد ارزشهای خود را به یاد آورند و سپس تفاوت بین ارزشها و هدفها آموزش داده شد. در پایان، جلسه جمعبندی شد و تکالیف خانگی ارائه شدند. |
جلسه ششم |
|
در این جلسه، ضمن مرور تجارب مرحله قبل، ذهنآگاهی و تمریناتی برای زندگی در اکنون صورت گرفت. در ادامه، مجدد دربارۀ ارزشهای آزمودنی و نحوۀ پیگیری آنها با وجود موانع درونی و بیرونی به گفتگو پرداخته شد. |
جلسه هفتم |
|
در این جلسه، ارزشهای آزمودنیها مرور و الگوی درمان پذیرش و تعهد برای آزمودنیها جمعبندی شد. سپس الگوهای رفتاری و عمل متعهدانه برای مواجه و دستیابی به ارزشها آموزش داده شد. |
جلسه هشتم |
روش اجرا و تحلیل: برای انجام این پژوهش، ابتدا برای اخذ مجوزهای لازم به ادارۀ آموزش و پرورش کرمان مراجعه شد. پس از اخذ مجوزهای لازم از ادارۀ آموزش و پرورش، به مدارس مراجعه شد و با استفاده از پروندههای دانشآموزان و همکاری مسئولان مدارس، نوجوانان دارای والدین معتاد شناسایی شدند و بهصورت تکنفره با آنها دربارۀ پژوهش صحبت شد و از دانشآموزانی که تمایل به شرکت در پژوهش داشتند، رضایتنامۀ همکاری اخذ شد و وارد پژوهش شدند. تعداد 30 دانشآموز دارای والدین معتاد در دو گروه آزمایش و کنترل قرار گرفتند. آزمودنیهای گروه آزمایش به مدت 8 هفته و هر هفته یک جلسه تحت درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد قرار گرفتند و در این مدت، گروه کنترل هیچ مداخلهای دریافت نکرد. هر دو گروه آزمایش و کنترل در پیشآزمون، پرسشنامههای پژوهش را بلافاصله بعد از آخرین جلسۀ درمان در گروه آزمایش و 8 هفته بعد از اجرای پیشآزمون در گروه کنترل و 2 ماه بعد از اجرای پسآزمون در هر دو گروه اجرا کردند. برای تجزیهوتحلیل یافتههای تحقیق از آزمون آماری تحلیل کواریانس، در سطح معنیداری 05/0 و با استفاده از نرمافزار SPSS ویرایش 25 اجرا شد.
یافتهها
با توجه به اینکه نمونۀ بررسیشده، دانشآموزان پسر متوسطه دوم بودند، میانگین سنی این دانشآموزان 25/17 سال بود و تمام این دانشآموزان دستکم دارای یک والد وابسته به مواد مخدر بودند. شاخصهای آمار توصیفی مربوط به متغیرهای پژوهش در مراحل پیشآزمون، پسآزمون و پیگیری در جدول 2 نشان داده شدهاند.
|
جدول 2. مشخصات توصیفی متغیرهای پژوهش در مراحل پیشآزمون، پسآزمون و پیگیری |
|||||||
|
متغیر |
مرحله |
پیشآزمون |
پسآزمون |
پیگیری |
|||
|
گروه |
میانگین |
SD |
میانگین |
SD |
میانگین |
SD |
|
|
امیدواری |
آزمایش |
35/12 |
05/5 |
16/22 |
59/7 |
77/20 |
52/6 |
|
کنترل |
09/14 |
29/6 |
14/13 |
79/5 |
80/13 |
06/6 |
|
پیش از تحلیل فرضیات پژوهش و برای اطمینان از اینکه دادههای این پژوهش مفروضههای تحلیل کواریانس را برآورد میکنند، تحلیل کواریانس بررسی مفروضهای شد که عبارت بودند از: 1) نرمالبودن توزیع دادهها: برای تعیین نرمالبودن توزیع دادهها از آزمون شاپیرو - ویلک استفاده شد. نتایج این آزمون نشان دادند متغیر امیدواری در پیشآزمون - پسآزمون و پیگیری از توزیع نرمال پیروی میکند؛ 2) نتایج آزمون باکس برای بررسی برابری ماتریس کواریانس متغیر وابسته در بین گروههای آزمایش و کنترل نشان دادند ماتریس کواریانس متغیرهای وابسته در دو گروه، برابر است(05/0<418/0=P و208/1=Fو65/38 (Box's M=؛ 3) نتایج آزمون لوین برای بررسی همگنی واریانس متغیر وابسته در گروهها نشان دادند واریانس متغیر امیدواری (05/0< 315/0=P ، 957/0=F1,28 ) در گروهها برابر است؛ 4) خطیبودن: وجود ارتباط خطی بین متغیرهای همپراش (پیشآزمون) با متغیرهای وابسته در طول پژوهش، یکی دیگر از مفروضههای آزمون تحلیل کواریانس است که نتایج نشان دادند در سطح خطای 50/0 در متغیر امیدواری معنادار است و 5) همگنی شیب خط رگرسیون: همچنین، مفروضة همگنی شیب خط رگرسیون در متغیر امیدواری برقرار بود؛ به نحوی که در سطح خطای 05/0 در پسآزمون و پیگیری به دست آمد.
برای بررسی اثر درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر امیدواری دانشآموزان دارای والدین وابسته به مواد از آزمون تحلیل کواریانس تکمتغیره استفاده شد (جدول 4).
|
جدول 4. نتایج تحلیل کواریانس تکمتغیره در امیدواری در طی مطالعه |
||||||||
|
|
متغیر |
منبع اثر |
مجموع مربعات |
درجۀ آزادی |
آماره F |
توان آماری |
اندازۀ اثر |
معناداری |
|
پسآزمون |
امیدواری |
پیشآزمون اثر گروه |
210/785 200/89 |
1 1 |
022/91 202/19 |
1 1 |
796/0 332/0 |
001/0 015/0 |
|
پیگیری |
پیشآزمون اثر گروه |
987/452 628/89 |
1 1 |
920/66 296/10 |
1 1 |
562/0 220/0 |
001/0 025/0 |
|
نتایج بررسی امیدواری در مراحل اندازهگیری پسآزمون و پیگیری بعد از تعدیل اثر پیشآزمون در جدول 8 نشان میدهند آموزش مبتنی بر پذیرش و تعهد بر میزان امیدواری دانشآموزان پسر متوسطه دوم بهطور معناداری مؤثر بود (05/0p<) و این اثربخشی در مرحلۀ پیگیری هم ماندگار بود (05/0p<). با این تفاسیر، فرضیۀ پژوهش تأیید شد.
|
جدول 5. میانگین نمرات تعدیلشده در متغیر امیدواری |
||||
|
متغیر |
آزمایش |
کنترل |
||
|
|
میانگین |
خطای استاندارد |
میانگین |
خطای استاندارد |
|
امیدواری |
89/20 |
57/0 |
07/13 |
40/0 |
با توجه به نتایج جدول 5، میانگین نمرات امیدواری در گروه آزمایش، بیشتر از گروه کنترل بود که این نشاندهندة تأثیر برنامۀ آموزش مبتنی بر پذیرش و تعهد بود.
بحث
این پژوهش با هدف اثربخشی آموزش مبتنی بر پذیرش و تعهد بر میزان امیدواری دانشآموزان پسر دوره دوم متوسطه دارای والدین وابسته به مواد انجام شد و یافتهها نشان دادند آموزش مبتنی بر پذیرش و تعهد بر میزان امیدواری دانشآموزان پسر دوره دوم متوسطه دارای والدین وابسته به مواد مؤثر است. همراستا با این پژوهش، مرمرچینیا و ذوقی پایدار (1396) گزارش کردند 8 جلسه درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر امیدواری نوجوانان دختر تحت پوشش بهزیستی تأثیر دارد. نقیبی و همکاران (1397) هم نشان دادند درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر بهبود امیدواری افراد مبتلا به سرطان مؤثر است. رضوی و همکاران (1398) در پژوهش خود گزارش کردند درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد موجب افزایش معنادار امیدواری و مدیریت درد زنان مبتلا به درد مزمن میشود. همچنین، مسلمخانی و همکاران (1397) اظهار داشتند 8 جلسه درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد موجب بهبود معنادار امیدواری بیماران مبتلا به مولتیل اسکلروزیس (MS) میشود.
برای تبیین نتایج بهدستآمده میتوان بیان کرد نظریات امیدواری بر چند نکته تأکید دارند؛ مهمترین این نظریات بررسی وضع حال و حرکت به سوی آینده است. این انتخاب دوگانه بهطور موازی در آموزش مبتنی بر پذیرش و تعهد هم تکرار میشود. همچنین، آموزش مبتنی بر پذیرش و تعهد بر دو نکته مهم تأکید میکند؛ نخست اینکه با مهارتهای ذهنآگاهی، پذیرش و گسلششناختی برای افزایش انعطافپذیری روانشناختی سود میجوید که برای افزایش توانایی مراجعان برای ایجاد ارتباط با تجربههای گذشته است (مکوندحسینی، رضایی و آزادی، 1392). دیگر اینکه آموزش مبتنی بر پذیرش و تعهد، با ادغام همین مفاهیم و تقویت آنها سبب معنادهی به زندگی، امیدواری و افزایش هدف در آینده اشخاص میشود (قدمپور و همکاران، 1395). به بیانی دیگر، ارتباط با لحظۀ حال، به معنای حضور روانشناختی به معنای ارتباط هوشیارانه و درگیرشدن با هر آنچه در لحظه، در حال رویدادن است. آموزش مبتنی بر پذیرش و تعهد و فنون آن، مشاهده و توصیف بدون قضاوت تجارب در زمان حال را تشویق میکند. این تجربه در زمان حال به مراجعان کمک میکند تغییرات دنیا را آنگونه که هست تجربه کنند، نه آنگونه که ذهن به وجود میآورد (هایز و همکاران، 2012). با وجود این، ارزشها که صفتهای مطلوب برای عمل مداوماند، توصیف میکنند فرد چگونه میخواهد در زمینهای بهطور مداوم عمل کند. داشتن ارزشهای واضح و روشن یک قدم اساسی در خلق زندگی پرمعنا است. معمولاً در آموزش مبتنی بر پذیرش و تعهد از ارزشها بهعنوان جهتهای انتخابشدۀ زندگی یاد میشود و ارزشها معمولاً با قطبنما مقایسه میشوند؛ زیرا به انسان سو میدهند و سفر فرد را بهطور مداوم هدایت میکنند (لی و همکاران، 2015). درنهایت، عمل ارزشمدار طیف وسیعی از افکار و احساسات مطلوب و نامطلوب را بر میانگیزد؛ درنتیجه، این عمل متعهدانه به این معنی است که برای داشتن زندگی ارزشمند، آنچه را لازم است انجام دهد؛ حتی اگر درد و رنج به دنبال داشته باشد. تمام مداخلات رفتاری سنتی مثل هدفگزینی میتواند در این بخش از مدل به کار گرفته شود (لوما و همکاران، 2012).
همچنین، نوجوانی سن کمالطلبی است و همۀ نوجوانان دوست دارند در تمام زمینهها سرآمد باشند و حق طبیعی خود میدانند که والدین سالم و موفق داشته باشند؛ به همین دلیل، پذیرش داشتن والدین وابسته به مواد برای نوجوانان مشکل است. بیشتر نوجوانان دارای والد وابسته به مواد تلاش میکنند تا مسئلۀ اعتیاد والدین را انکار کنند و برخی هم که این مسئله را میپذیرند، ممکن است با تأثیر از والدین به مصرف مواد افیونی روی بیاورند. همچنین، انجام مداخله برای کمک به نوجوانان و والدین معتاد آنها به سختی صورت میگیرد؛ زیرا آنها میخواهند اعتیاد به مواد مخدر خانواده، از دید جامعۀ اطراف آنها پنهان بماند. چنین نگرانی با در نظر گرفتن دیدگاه منفی افراد جامعه به افراد معتاد و مشکلات خانواده آنان نادرست به نظر نمیرسد و داشتن والدین معتاد برای هر شخصی عذابآور است؛ ازاینرو، ممکن است نوجوان دارای والدین وابسته به مواد مکانیزمهای شناختی و هیجانی نادرستی به کار گیرد و در جامعه احساس سرخوردگی کند و مسیر ناامیدی را برگزیند؛ بنابراین، آموزش مبتنی بر پذیرش و تعهد میتواند مفید واقع شود. درواقع این درمان به مراجعان مبتلا به مشکلات روانشناختی کمک میکند تا آنان اهداف عالیتری در زندگی خود تعریف کنند و انرژی خود را صرف فعالیتهای هدفمندی چون کار، ورزش و فعالیتهای هنری و اجتماعی کنند (سلگی و همکاران، 1396). این پژوهش در کارایی آموزش پذیرش و تعهد بر امیدواری نوجوانان دارای والدین وابسته به مواد مشخص کرد آموزش پذیرش و تعهد موجب میشود نوجوانان دارای والدین وابسته به مواد، آگاهی و بینشی بهتر نسبت به والدین خود کسب کنند و مهارتهای لازم برای پذیرش چنین والدینی را بیاموزند؛ ازاینرو، فرایندهای آموزش پذیرش و تعهد ازجمله پذیرش و ارزش موجب تسریع پذیرش این نوجوانان میشوند و همچنین، فرایندهای ارتباط با لحظۀ اکنون و تعهد به عمل به آنها میآموزد با شرایط کنونی، خود را درک کنند و داشتهها و منابع اثربخش خود را برجستهتر ببیند و گسلششناختی به نوجوانان میفهماند والدین معتاد خود را همانطور که هستند، ببینند و هر گونه پیشزمینۀ کلامی و باور مرسوم دربارۀ اعتیاد والدینشان در بین عوام را کنار بگذارند و واقعبین باشند که اعتیاد والدین یک بیماری اجتماعی است که ممکن است گریبان هر شخص در معرض خطر را بگیرد.
در کل هدف از آموزش مبتنی بر پذیرش و تعهد، کاهش اجتناب تجربی و افزایش انعطافپذیری روانشناختی از مسیر پذیرش احساسات ناخوشایند، غیرقابل اجتناب و پریشانکننده است. در این درمان، مُراجع تشویق میشود تا در حالی که به سوی هدف ارزشمند خود در حرکت است، با تجربیاتش بهطور کامل و بدون مقاومت ارتباط برقرار کند و قبول کند در مسیر تحقق اهداف ارزشمند زندگی خود تلاش کند. میتوان بیان کرد آموزش پذیرش و تعهد نوعی مهارت روانشناختی است که به نوجوانان این شناخت را میدهد که زندگی را پر از غنا و ارزش ببینند و شکستها، آسیبها و چالشهای زندگی را جزئی از زندگی بپذیرند و امیدوارانه متعهد شوند ارزشهای زندگی خود را دنبال کنند.
از محدودیتهای موجود در این پژوهش، ناتوانی در تعمیم نتایج بهدستآمده به سایر نقاط کشور به دلیل انجام پژوهش در یکی از شهرهای کشور بود. درنهایت، چون این پژوهش توانست به بهبود امیدواری نوجوانان دارای والدین معتاد منجر شود، پیشنهاد میشود از این روش درمانی در مراکز درمانی و نگهداری بهزیستی و سایر مراکز مشاوره و رواندرمانی نهتنها دربارۀ متغیر استفادهشده در این پژوهش، دربارۀ سایر متغیرها مثل تابآوری، سخترویی، افسردگی و نظایر آن به کار گرفته شود. همچنین، برای پژوهشهای آتی میتوان این پژوهش را در سایر نقاط ایران انجام داد تا نتایج بهدستآمده برای کل کشور تعمیم داده شود.
بهطور کلی یافتههای پژوهش نشان دادند آموزش پذیرش و تعهد، میزان امیدواری دانشآموزان پسر دوره دوم متوسطه دارای والدین وابسته به مواد را افزایش میدهد؛ بنابراین، تکنیکهای مشاورهای ازجمله فرایندهای آموزش پذیرش و تعهد موجب شدند نوجوانان پذیرش واقعبینانهتری نسبت به ویژگی والدین خود کسب کنند و در این بین، شیوههای مناسبتر و انعطافپذیرتری را برای افزایش امیدواری به آیندۀ زندگی خود به دست آورند.
سپاسگزاری
پژوهشگران این مطالعه، از مدیران، مشاوران و مسئولان آموزش و پرورش شهر کشکوئیه و نیز تمامی دانشآموزانی که در این پژوهش همکاری داشتهاند، تشکر و قدردانی میکنند.
)
