مقدمه

سلامت، نیاز اساسی انسان است که فرد پیوسته برای رسیدن به آن تلاش می‌کند. زوترا، هال و مورای (2010) سلامت را توان مستمر جسمی، هیجانی، ذهنی و اجتماعی فرد برای مقابله با محیطی تعریف کرده‌اند که در آن به ‌سر‌ می‌برد. براساس این تعریف، سلامتی صرفاً به نبود بیماری جسمی و ناتوانی اطلاق نمی‌شود؛ بلکه صحت کامل جسمی، روانی و اجتماعی انسان است. با این نگاه جامع به سلامت، نبود برنامه‌‌ریزی‌های بلند‌مدت و جامع، حامل پیامدهای بسیار ناگوار و نگران‌کننده‌ای خواهد بود (بانگ، 2010).

زنان در انجام مسئولیت برای تأمین بهداشت و سلامت جامعه نقش مهم و مؤثری را به‌عهده دارند؛ زیرا آنان نه‌تنها مسئول سلامت خودند، بیشترین مراقبت را برای سلامت و بهداشت خانواده خود انجام می‌دهند. سلامت زنان از سویی به دلیل ویژگی‌های بیولوژیکی و نقش باروری آنها و از سویی دیگر به دلیل نقش محوری و اساسی آنها در ارائۀ مراقبت‌های سلامت در خانواده و جامعه با مردان متفاوت است و اهمیت ویژه‌ای دارد (احمدی و باباشاهی، 1391).

از بین ابعاد مختلف سلامت، کانون کنترل سلامت، میزان باور و اعتقاد فرد به این امر است که سلامت او در کنترل عوامل درونی یا بیرونی است. بر اساس این، افراد باور دارند خودشان، افراد قدرتمند یا شانس بر سلامت یا بیماری آنها تأثیر می‌گذارد (والستون، والستون، و دولیس، 1978). کانون درونی کنترل سلامت با آگاهی و نگرش مثبت وضعیت روانشناختی رفتارهای بهداشتی و سلامت همگام می‌شود. در مقابل، کانون بیرونی کنترل سلامت بیشتر با رفتارهای سلامتی منفی و وضعیت روانشناختی ضعیف همراه می‌شوند (والستون، 2005).

افراد با کانون کنترل سلامتی از نوع بیرونی معتقدند پیامدهای معین در زندگی آنها به‌واسطۀ نیروهایی مانند پزشکان، شانس، سرنوشت و بخت و اقبال تعیین می‌شوند. در مقابل افرادی که دارای کانون کنترل سلامت درونی‌اند، معتقدند پیامدهای معین در زندگی در نتیجۀ رفتار و اعمال آنها است. به عبارت دیگر، تعیین‌کنندۀ سلامتی آنها به‌طور مستقیم اعمال و رفتارهای آنان است (رحیمیان، 1388). اینکه فرد باور داشته باشد کنترل خاصی بر سلامتی خود دارد (کنترل درونی)، خودبه‌خود تأثیر مثبت رفتاری و روانی بر فرد می‌گذارد. برعکس، کانون کنترل بیرونی موجب احساس درماندگی و تنهایی و مقابلۀ نامطلوب فرد با بیماری خواهد شد (والستون، 2005). کانون کنترل سلامت، یکی از مؤلفه‌های روانشناختی در ادراک افراد از میزان کنترل خود بر وقایع مختلف زندگی است (هاسلدن، پاول، دریمنان، و کاردینگ، 2009). باورهای فردی مربوط به سلامت، بیماری و مراقبت‌های بهداشتی اهمیت زیادی دارند؛ به دلیل آنکه روی کارکرد هیجانی و رفتاری زنان تأثیر بسزایی دارد (زاکی، 2016). برای اینکه زنان به این باور برسند که کنترل درونی بر سلامتی خود دارند، به بعضی ویژگی‌ها و صفات شخصیتی مطلوب نیازمندند. خوش‌بینی، ازجمله سازه‌هایی است که در سال‌های اخیر برای پیش‌بینی سلامت افراد توجه پژوهشگران را به خود جلب کرده است (بهراد، کلانتری، مولوی، 1391). خوش‌بینی، صفت شخصیتی نسبتاً پایدار تعریف شده است که نوع رفتارهای فرد را تعیین می‌کند (شییر، کارور، و بریجز، 2001) بررسی‌ها نشان داده‌اند خوش‌بینی با رفتارهای معطوف به ارتقای سلامت و کاهش خطر سلامتی ارتباط دارد (اسنایدر و لوپز، 2002). آموزش خوش‌بینی نقش مهمی در حفظ و ارتقای سلامت روانی دانشجویان دارد (بهراد و همکاران، 1391). در بسیاری از پژوهش‌ها خوشبینی یکی از همبسته‌های سلامت جسمانی در نظر گرفته شده است (سگرستروم، 2007)؛ حتی خوشبینی در حفظ سلامت جسمانی و بهبود علائم جسمانی پس از ابتلا به بیماری‌ها و جراحی‌ها نیز نقش داشته است (ریبرو، سیلوا، مینزیس، و فالکو، 2007).

علاوه بر خوش‌بینی، ذهن‌آگاهی نیز نقش تعیین‌کننده‌ای در سلامت روان دارد و با بهزیستی ذهنی و بهزیستی روانشناختی رابطۀ مثبت دارد (براون و ریان، 2003، فالکن استورم،2010). براساس نظر کابات زین، ذهن‌آگاهی کیفیتی از هشیاری و به معنای توجه به لحظۀ کنونی، توجهی هدفمند و بدون قضاوت است. ذهن‌آگاهی روشی است که برای زندگی بهتر، تسکین دردها و غنابخشی و معنادهی زندگی به کار می‌رود (سیگل، 2010). براساس نظر اسکوتز، ریس، پریس، و اسکوتز (2010)، احتمالاً تمرین‌های ذهن‌آگاهی به سوگیری مثبت منجر می‌شوند. سوگیری مثبت، فرآیند ارزیابی شناختی است که با استفاده از آن، افراد هم به محرک‌های مثبت‌تر توجه می‌کنند و هم محرک‌های خنثی را بیشتر با واژه‌های هیجانی مثبت ارزیابی می‌کنند.

ذهن‌آگاهی مؤلفه‌های مختلفی دارد که شامل مشاهده (مانند مشاهدۀ احساسات، شناخت‌ها، هیجانات، صداها و بوها)، توصیف (نام‌گذاری تجربه‌های بیرونی با استفاده از کلمات)، عمل با آگاهی (عمل‌کردن با حضور ذهن کامل در هر لحظه است)، غیرقضاوتی بودن به تجربۀ درونی (آگاهی از افکار و احساسات بدون قضاوت‌کردن دربارۀ آنها)؛ و غیرواکنشی بودن به تجربۀ درونی (واکنش‌نداشتن دربارۀ تجربه‌های درونی و اجازه آمد و شد دادن به افکار و احساسات درونی بدون آنکه فرد با آنها درگیر باشد) است (احمدوند، حیدری نسب، و شعیری، 1391).

ذهن‌آگاهی، فرد را به ایجاد رابطۀ اساساً متفاوت با تجربۀ احساس‌های درونی و حوادث بیرونی با ایجاد آگاهی لحظه‌به‌لحظه و جهت‌گیری رفتاری مبتنی بر مسئولیت عاقلانه به جای واکنش‌پذیری خودکار قادر می‌سازد؛ بنابراین افرادی که دارای سطوح بالای ذهن‌آگاهی‌اند، تفکرات خودآیند منفی کمتری نشان می‌دهند و معتقدند قادرند خود را از چنین تفکراتی رها کنند (فریون، ایوانز، ماراج، دوزیس، پاتریچ، 2006).

محققان کوشیده‌اند ذهن‌آگاهی را در ارتباط با سازه‌های بنیادین یا آسیب‌شناختی بررسی کنند. براساس این مطالعات، ذهن‌آگاهی به کاهش آشفتگی روانشناختی و استرس (کارمودی، بائر، 2008) قادر است و احتمال عود افسردگی (سندرس و لم، 2010)، و روان رنجور خویی و اضطراب (براوان و ریان، 2003) را نیز کاهش می‌دهد. همچنین ذهن‌آگاهی دارای تأثیر مثبت بر بهزیستی (کارمودی و بائر، 2008) نیز است. به طور کلی افزایش ذهن‌آگاهی با افزایش بهزیستی روانشناختی، توافق، گشودگی، وجدان‌مندی و کاهش نشانه‌های درد همراه است (واکر و کولوسیمو، 2011؛ زیدان، گوردون، مرچانت، و گولکاسیان، 2010).

 شواهد و ادبیات پژوهش نشان‌دهندۀ اثرات مفید آموزش ذهن‌آگاهی بر سلامت جسمی (کولز، سویر، و والاچ، 2009) و روانی (نریمانی، زاهد و گلپور، 1391) است. افزایش ذهن‌آگاهی با افزیش بهزیستی جسمانی و بهزیستی روانشناختی همراه است (مورونه، لینچ، گریکو، تیندل، و وینر، 2010)، درواقع ذهن‌آگاهی پیش‌بینی‌کنندۀ مستقیم و مثبت سلامت روانی است (هاول، دیگدون، و بورو، 2010). براساس مطالعۀ سالفی (2016) روی دانشجویان، ذهن‌آگاهی پیش‌بینی‌کنندۀ کانون کنترل درونی است و دانشجویان با ویژگی ذهن‌آگاهی، کانون کنترل درونی بیشتری دارند؛ ولی تا کنون تأثیر ذهن‌آگاهی بر کانون کنترل سلامت بررسی نشده است. مطالعۀ زاکی (2016) نیز نشان داد زنان باردار با کانون کنترل درونی سلامت گرایش بیشتری به پایبندی به رژیم ضد فشار خون دارند و همچنین ذهن‌آگاهی تأثیر مثبتی بر تغییر کانون کنترل فرد دارد (بگات، 2016). در ایران کانون کنترل سلامت بیشتر روی دانشجویان جمعیت غیربالینی (مشکی، غفرانی پور، آزاد فلاح، و حاجی زاده، 1387) بررسی شده است. در جمعیت مادران باردار مبتلا به دیابت مشخص شد 46 درصد از آنها، دارای منبع درونی پایین و 54 درصد دارای منبع درونی بالا هستند. در این پژوهش از ابعاد کنترل سلامت، منبع کنترل بیرونی پزشک از بیشترین فراوانی برخوردار بود (ضرابی، رحمت نژاد، و باستانی، 1392).

براساس مطالعۀ سارجنت کاکس و آنستی (2015) ارتباط مثبتی بین کانون کنترل درونی سلامت و ادراک سلامت وجود دارد؛ با توجه به اینکه کانون کنترل درونی سلامت به‌عنوان ویژگی مثبت شخصیتی بر بهزیستی روانشناختی فرد تأثیر مثبت می‌گذارد و ذهن‌آگاهی نیز تأثیر مثبتی بر بهزیستی دارد (هامارتا، اوزیسیل، دنیز، و دیلماک، 2013)، ذهن‌آگاهی می‌تواند پیش‌بینی‌کنندۀ خوبی برای کانون کنترل سلامت نیز باشد. آگاهی از کانون کنترل، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های شخصیتی، تأثیر زیادی در افزایش سلامتی زنان دارد (بگات، 2016). با توجه به اینکه خوش‌بینی نقش مثبتی در کانون کنترل درونی فرد دارد (گوارنرا و ویلیامز، 1987) و ذهن‌آگاهی نیز یکی از عوامل پیش‌بینی‌کنندۀ کانون کنترل درونی است (سالفی، 2016)، این دو عامل می‌توانند بر کانون کنترل سلامت نیز تأثیرگذار باشند. به طور کلی ویژگی خوش‌بینی و ذهن‌آگاه بودن به‌صورت توجه هشیارانه بدون قضاوت نقش مهمی در حفظ سلامتی دارد. از طرفی کانون کنترل سلامت، متغیر مؤثر در تبیین مشکلات سلامتی و توسعه و پیشرفت رفتارهای سلامتی شناخته می‌شود (مالکرن، دراهوتا، هامیلتون، 2005)، با توجه به تأثیر مثبت کانون کنترل سلامت بر خودارزیابی سلامت زنان (ژانگ و جنگ، 2017)، بررسی نقش خوش‌بینی و ذهن‌آگاهی به‌عنوان دو مؤلفۀ روانشناختی بر کانون کنترل سلامت زنان ضروری است؛ زیرا سلامت زنان سلامت خانواده و سلامت جامعه را نیز در بر می‌گیرد.

روش

روش پژوهش، جامعۀ آماری و نمونه:پژوهش حاضر، توصیفی از نوع همبستگی است که در آن نقش خوش‌بینی و ذهن‌آگاهی درکانون کنترل سلامت زنان مراجعه‌کننده به مراکز بهداشت شهرستان گناباد در سال1392 بررسی شده است. جامعۀ آماری پژوهش، تمامی زنانی‌اند که به هر دلیل اعم از مراقبت کودک، واکسیناسیون، بارداری، معاینۀ پزشکی، انجام آزمایشات و غیره به مراکز بهداشت مراجعه می‌کنند و دارای پروندۀ بهداشتی در این مراکز هستند. با استعلام از معاونت بهداشتی مشخص شد در حدود 12000 پروندۀ بهداشتی در کل شهرستان وجود دارد.حجم نمونه، پس از اجرای مقدماتی و محاسبۀ واریانس جامعه با استفاده از فرمول تعیین حجم نمونه (سرمد، بازرگانی و حجازی، 1391) محاسبه شد. درنهایت با در نظر گرفتن ریزش احتمالی و همچنین برای بیشترکردن دقت پژوهش، حجم نمونه 160 نفر برآورد شده است. روش نمونه‌گیری مورد استفاده تصادفی سهمیه‌ای بوده است که در ابتدا از تمامی مراکز بهداشتی درمانی شهرستان گناباد، چهار مرکز (1، 2، 3 و 4) در مرحلۀ نخست اول شدند.

سپس در مرحلۀ بعد به نسبت تعداد زنان مراجعه‌کننده به هر مرکز، با توجه به تعداد سهمیۀ آن اقدام به نمونه‌گیری تصادفی براساس روزهای هفته شد؛ به این صورت که روز اول هفته مرکز بهداشت شماره 4، روز دوم مرکز شماره 1، روز سوم مرکز شماره2، روز چهارم مرکز شماره 3. سپس مجدد این چرخه تکرار شد تا سهمیۀ هر مرکز کامل شد. همچنین هنگام نمونه‌گیری دو معیار ورود به نمونه‌گیری، داشتن سن بالای هجده سال و داشتن تحصیلات دست‌کم پنجم ابتدایی رعایت شد.

ابزار سنجش: در این پژوهش برای جمع آوری اطلاعات از ابزارهای زیر استفاده شده‌اند: پرسش‌نامۀ بازنگری‌شده جهت‌گیری به زندگی^[1]: این آزمون نسخۀ کوتاه‌شدۀ آزمون جهت‌گیری به زندگی شییر و کارور (1985) است که مانند نسخۀ اصلی آن با تأکید بر اصل ایجاز، سازۀ روانشناختی خوش‌بینی به‌صورت تک‌عاملی مفهوم‌سازی شده است. این آزمون شامل ده ماده است که 3 ماده از آن طرز تلقی خوشبینانه و3 ماده آن طرز تلقی بدبینانه را می‌سنجد (شییر، کارور، و بریجز، 1994). شییر و کارور (1985) ضریب آلفای کرونباخ 76/0 و ضریب اعتبار بازآزمایی 79/0 با فاصلة چهار هفته را برای یک گروه از دانشجویان گزارش کرد. کجباف، عریضی و خدابخشی (1385) این ابزار را روی نمونۀ ایرانی هنجاریابی شد. برای ﺗﻌﻴﻴﻦ رواﻳﻲ ﻫـﻢﮔـﺮایی این آزﻣﻮن در اﻳﺮان از ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ آزﻣﻮن ﺑﺎ ﭘـﻨﺞ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻘﻴـﺎس ﻧﺎاﻣﻴﺪی ﺑﻚ اﺳﺘﻔﺎده شد. ﻣﻌﻨﺎداری ﻋﺎﻣﻞ اول، ﭼﻬﺎرم، ﭘﻨﺠﻢ و ﻧﻤﺮه ﻛﻠﻲ ﻣﻘﻴﺎس ﻧﺎاﻣﻴﺪی ﺑﻚ ﺑﺎ ﻣﻘﻴﺎس ﺧﻮشﺑﻴﻨﻲ - ﺑﺪﺑﻴﻨﻲ ﻧﺸﺎن‌دﻫﻨﺪۀ اﻋﺘﺒﺎر اﻳﻦ پرسش‌نامه اﺳـﺖ. در پژوهش موسوی نسب و تقوی (1385) ﭘﺎﻳﺎﻳﻲ ﺑﺎزآزﻣﺎﻳﻲ اﻳﻦ پرسش‌نامه روی 27 داﻧﺶآﻣﻮز ﭘﻴﺶ‌داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ 10 روز 70/0 بود. آزمون دارای 10 ماده است که از پاسخ‌دهندگان خواسته می‌شود تا میزان توافقشان را برای هر یک از ماده‌ها براساس یک نوع مقیاس لیکرت 5 نقطه‌ای درجه‌بندی کنند که دامنه‌ای از صفر (کاملاً مخالفم) تا 4 (کاملاً موافقم) دارد. گزینه‌های مدنظر عبارتند از: کاملاً موافقم (نمره 4)، نسبتاً موافقم (نمره 3)، نظری ندارم (نمره 2) و نسبتاً مخالفم (نمره 1) کاملاً مخالفم (نمره 0). این مقیاس شامل 3 ماده دربارۀ خوش‌بینی، 3 ماده دربارۀ بدبینی به علاوه 4 ماده «پرکننده» است. پس از معکوس‌کردن نمرات حاصل از سؤالات بدبینی، مجموع نمرات ماده‌های خوش‌بینی و بدبینی، نمرۀ کلی خوش‌بینی محاسبه می‌شود. نمره‌های بیشتر در مجموع بازتاب گرایش بیشتر به انتظار نتایج مثبت‌تر در مقابل نتایج منفی‌تر است.

پرسش‌نامۀ پنج‌وجهی ذهن‌آگاهی^[2]: این ابزار، مقیاس خودسنجی 39 آیتمی است که بائر و همکاران (2008) آن را با تلفیق گویه‌هایی از پرسش‌نامۀ ذهن‌آگاهی فریبرگ (باچلد، گراسمن و والاش، 2002) مقیاس هشیاری و توجه ذهن آگاه (بروان و ریان، 2003)، مقیاس ذهن‌آگاهی کنچوکی (بائر، اسمیت، و آلن، 2004)، مقیاس تجدیدنظر شدۀ ذهن‌آگاهی شناختی و عاطفی (کومر، فلدمن؛ هیز، 2008) و پرسش‌نامۀ ذهن‌آگاهی سوتامپتون (چادویک، همبر، ماد، لیلی، و دگنان، 2007) با استفاده از رویکرد تحلیل عاملی تحول داده‌اند. عامل‌های به‌دست‌آمدۀ بائر، اسمیت، هاپکینز، کریتمایر، و تونی (2006) این چنین نام‌گذاری شد: مشاهده، عمل با آگاهی، غیرقضاوتی بودن به تجربۀ درونی، توصیف و غیرواکنشی بودن. همبستگی بین این عوامل، متوسط و در همۀ موارد معنادار است (نئوسر،2010). پرسش‌نامۀ پنج‌وجهی ذهن‌آگاهی براساس نتایج همسانی درونی عامل‌ها مناسب بود و ضریب آلفا در گستره‌ای بین 75/0 (در عامل غیرواکنشی بودن) تا 91/0 (در عامل توصیف) قرار داشت. همبستگی بین عامل‌ها متوسط و در همۀ موارد معنی‌دار بود که در طیفی بین 15/0 تا 34/0 قرار داشت (نئوسر،2010). 

در مطالعه‌ای که روی اعتباریابی و پایایی این پرسش‌نامه در ایران انجام گرفت، ضرایب همبستگی آزمون - باز آزمون در نمونۀ ایرانی بین 57/0 تا 84/0 مشاهده شد. همچنین ضرایب آلفا بین 55/0 تا 83/0 به دست آمد (احمدوند،1390). آلفای به‌دست‌آمده در این پژوهش برای عامل‌ها از این قرار است: توصیف72/0، عمل با آگاهی85/0، مشاهده 72/0، قضاوت‌نکردن به تجربۀ درونی 61/0، واکنش‌نداشتن به تجربۀ درونی62/0.

آزمودنی باید در مقیاس لیکرت 5 درجه‌ای از 1 (هرگز) تا 5 (همیشه) میزان موافقت یا مخالفت خود را بیان کند. دامنۀ نمرات در این مقیاس 39 تا 195 است. بعضی آیتم‌های آن مانند عمل با آگاهی، قضاوت‌نکردن و برخی از گویه‌های (12، 16، 22) توصیف، وارونه نمره‌گذاری می‌شوند. از جمع نمرات هر زیر مقیاس یک نمرۀ کلی به دست می‌آید که نشان می‌دهد هرچه نمره بیشتر باشد، ذهن‌آگاهی هم بیشتر است.

پرسش‌نامۀ چندوجهی کانون کنترل سلامت^[3]: والستون و همکاران (1978) این پرسش‌نامه را طراحی کردند و متشکل از سه فرم است (A,B,C) که فرم C برای استفاده در شرایط بیماری طراحی شده است و فرم‌های A,B مقیاس‌های کانون کنترل سلامت عمومی‌اند و هر یک از این دو فرم در برگیرندۀ سه زیر مقیاس شامل کانون کنترل درونی (IHLC)^[4]، کانون کنترل سلامت بیرونی قدرت دیگران (PHLC)^[5] و کانون کنترل سلامت بیرونی شانس (CHLC)^[6] هستند. هر یک از این دو فرم مجموعاً 18 ماده دارند. 6 ماده باور افراد را برای کنترل درونی و 12ماده دیگر برای سنجش باور افراد دربارۀ تأثیر عواملی چون شانس قدرت دیگران، پزشکان و افراد دیگر در نظر گرفته شده است که بیان‌کنندۀ کنترل بیرونی است (والستون و همکاران، 1978). در این پژوهش فرم B استفاده شده است. در ایران در مطالعه‌ای روی روایی و پایایی این پرسش‌نامه، ضرایب آلفای کرونباخ برای مؤلفه‌های I، P و C به‌ترتیب عبارت بودند از 70/0، ‌75/0 و 69/0. همچنین آلفای به‌دست‌آمده در این پژوهش برای کنترل سلامت درونی 62/0، کنترل سلامت بیرونی (قدرت دیگران) 65/0 و کنترل سلامت بیرونی (شانس)60/0 است (مشکی، غفرانی پور، آزادفلاح و حاجی‌زاده، 2007). هر ماده مقیاس دارای شش گزینه (کاملاً موافق تا کاملاً مخالف) است. نمرۀ فرد بین 6 تا 36 برای هر خرده آزمون متغیر خواهد بود. خرده آزمون کانون کنترل سلامت شامل عامل درونی (6 گویه)، عامل بیرونی شانس (6 گویه)، و عامل بیرونی قدرت دیگران یا افراد مؤثر (6 گویه) است.

روش اجرا و تحلیل: به‌منظور تحلیل داده‌های حاصل از پژوهش، علاوه بر استفاده از شاخص‌های مرکزی و پراکندگی آمار توصیفی از روش‌های آمار استنباطی همبستگی پیرسون، تحلیل رگرسیون چندگانه به روش گام‌‌به‌گام (برای پیش‌بینی کانون کنترل سلامت به‌عنوان متغیر ملاک ازطریق مؤلفه‌های ذهن‌آگاهی و خوش‌بینی) استفاده شده است. تجزیه و تحلیل داده‌ها با نرم‌‌افزار اس.پی.اس-20 انجام گرفته است. با توجه به اینکه چند متغیر مستقل در این پژوهش وجود دارد، برای بررسی اثرات آن بر متغیر وابسته از روش رگرسیون گام‌به‌گام استفاده شد. به عبارتی با این روش مشخص می‌شود از بین متغیرهای پیش‌بین موجود، کدام متغیر به بهترین وجهی متغیر ملاک را پیش‌بینی می‌کند، سهم هر متغیر چقدر است و در کل با همدیگر چقدر قادر به پیش‌بینی‌اند.

یافته‌ها

نتایج پاسخ‌گویان بر حسب ویژگی‌های دموگرافیک (تأهل، سطح تحصیلات، شغل و سن) نشان می‌دهند از 160 نفر نمونۀ بررسی‌شده، بیشتر افراد یعنی حدود 95 درصد را متأهلین در برگرفته‌اند و تنها حدود 3 درصد، مجرد و نزدیک به 2 درصد مطلقه یا بیوه‌اند. سطح سواد بیشتر پاسخ‌گویان، دیپلم و لیسانس است و تنها حدود 3 درصد پاسخ‌گویان، تحصیلات فوق‌لیسانس دارند. همچنین 9 درصد از پاسخ‌گویان نیز تحصیلات ابتدایی یا فوق دیپلم داشته‌اند. 6/65 درصد از پاسخ‌گویان، خانه‌دار و تنها حدود 19 درصد در ادارات دولتی مشغول به کارند و 6/10 درصد دارای مشاغل آزادند. همچنین 5 درصد نیز قشر دانشجو را تشکیل می‌دهند. میانگین شاخص سن 11/33 سال به دست آمده است و بیشترین ردۀ سنی مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی شهرستان گناباد نیز 25 تا 35 سال بود. ‌

براساس نتایج شاخص‌های توصیفی متغیرهای پژوهش، در میان خرده‌مقیاس‌های ذهن‌آگاهی، مقولۀ «مشاهده» دارای بیشترین میانگین (14/28) و مقولۀ «عمل با آگاهی» دارای بیشترین انحراف استاندارد (80/6) است. در ابعاد کانون کنترل سلامت، مقولۀ «کانون کنترل درونی» دارای بیشترین میانگین (66/28) و کمترین انحراف استاندارد (85/3) است. برای بررسی رابطه بین متغیرهای پژوهشی از ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون استفاده شده است.

جدول 1. نتایج تحلیل ماتریس همبستگی خوش‌بینی و مؤلفه‌های ذهن‌آگاهی با کانون کنترل سلامت

^* ضریب همبستگی در سطح 05/0 معنی‌دار است،        ^** ضریب همبستگی در سطح 01/0 معنی‌دار است

با توجه به نتایج جدول 1، بعد «کانون کنترل درونی» از ابعاد کانون کنترل سلامت با متغیر خو‌ش‌بینی رابطه و همبستگی مستقیمی دارد (19/0). ابعاد «شانس» و «افراد مؤثر» با متغیر خوش‌بینی رابطۀ معنی‌داری نداشت. همچنین نتایج همبستگی نشان می‌دهند مقوله‌های «توصیف»، «عمل با آگاهی» و «غیرقضاوتی بودن» از ابعاد ذهن‌آگاهی، با مقولۀ «شانس» از ابعاد کانون کنترل سلامت، به‌ترتیب همبستگی و رابطۀ معکوسی به میزان 26 درصد، 51 درصد و 29 درصد را دارند که در این میان، همبستگی بعد عمل با آگاهی نسبت به بقیه شدت بیشتری دارد. از طرفی مقولۀ «غیرقضاوتی بودن» با مقولۀ «افراد مؤثر» همبستگی معکوسی به میزان 20 درصد را دارد و بقیۀ ابعاد هیچ‌گونه رابطه‌ای با یکدیگر در سطح معنی‌داری 05/0 و 01/0 ندارند.

در مرحلۀ بعد با استفاده از تحلیل رگرسیون، تغییرات متغیرهای وابسته (ابعاد کانون کنترل سلامت) با متغیرهای مستقل (ابعاد پرسش‌نامۀ ذهن‌آگاهی و خوش‌بینی)، پیش‌بینی شد و سهم هر یک از متغیرهای مستقل در تبیین متغیرهای وابسته بررسی شد. برای بررسی کانون کنترل بیرونی سلامت (شانس) براساس متغیرهای پیش‌بین یعنی مؤلفه‌های ذهن‌آگاهی و خوش‌بینی (متغیرهای مستقل) از تحلیل رگرسیون گام‌به‌گام استفاده شد. تنها متغیر واردشده به مدل از مؤلفه‌های ذهن‌آگاهی، متغیر عمل با آگاهی است که بیشترین همبستگی را با متغیر ملاک (شانس) دارد و سهم معنی‌داری در پیش‌بینی مدل داشته‌اند؛ بنابراین بقیۀ مؤلفه‌ها حذف شده‌اند.

جدول 2. نتایج تحلیل رگرسیون کانون کنترل سلامت درونی و بیرونی براساس خوش‌بینی و ذهن‌آگاهی