نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.
2 دانشجوی کارشناسی ارشد، گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
The purpose of this study was to investigate the mediating role of emotional intelligence, self-compassion and resilience in the relationship between mindfulness and happiness. The method of this descriptive-correlational research was structural equation modeling. The statistical population of this study included all undergraduate students of Isfahan University, Isfahan, Iran in the academic year of 1400-1401. According to the Krejcie and Morgan table, 373 people were selected by using cluster sampling method. The Researchers used the Oxford Happiness Questionnaire-Short Form, the Freiburg Mindfulness Inventory-Short Form, the Bradberry and Greaves Emotional Intelligence Questionnaire, the Self-Compassion Scale-Short Form and the Connor-Davidson Resilience Scale-Short Form to collect the data. Pearson's correlation coefficient method and structural equation modeling were used to analyze the data. In addition, the findings showed that the significant direct effect of mindfulness on happiness, emotional intelligence and self-compassion. Also, the direct effects of emotional intelligence and self-compassion on resilience and happiness were significant. In addition, emotional intelligence, self-compassion, and resilience mediated the relationship between mindfulness and happiness. Moreover, the indirect effect of mindfulness on happiness was significant in that mindfulness leads to an increase in resilience by enhancing emotional intelligence and self-compassion, while it improves happiness by increasing resilience. These findings have important practical implications for educational-counseling interventions to improve happiness.
Introduction
The pursuit of happiness has intrigued humanity for centuries (Diener et al., 2009), however, the modern understanding of happiness is relatively recent (Salvi et al., 2021). With the rise of positive psychology, the focus has shifted from addressing negative traits to fostering positive ones (Seligman & Csikszentmihalyi, 2014). Happiness, or subjective well-being, is defined as how well individuals perceive their lives, encompassing life satisfaction, positive affect, and negative affect (Diener et al., 2018). Despite its complexity, further research is needed to enhance well-being, which is crucial at both individual and societal levels (Rastelli et al., 2021). Key factors influencing happiness include mindfulness, emotional intelligence, self-compassion, and resilience.
Mindfulness involves a non-judgmental awareness of present experiences and it is positively correlated with life satisfaction and positive affect, while inversely relates to negative affect (Kabat-Zinn, 2003; Schutte & Malouff, 2011). It also fosters emotional intelligence (Nadler et al., 2020; Miao et al., 2018) and enhances self-compassion (Baer et al., 2012; Golden et al., 2021). Emotional intelligence is the ability to recognize and manage emotions in oneself and others (Salovey & Mayer, 1990). Emotional intelligence significantly contributes to resilience (Droppert et al., 2019) and happiness. Self-compassion entails treating oneself kindly during difficult times and is linked to mental health and resilience (Bakker et al., 2019; McArthur et al., 2017), showing a positive correlation with happiness. Resilience, a protective health factor, aids in coping with adversity and achieving positive outcomes despite challenges (Bajaj & Pande, 2016; Kirmani et al., 2015; Vella & Pai, 2019). It significantly influences subjective well-being and happiness (Lü et al., 2014; Mei et al., 2021). This study hypothesized a conceptual model to investigate the relationship between mindfulness and happiness with the mediation of emotional intelligence, self-compassion and resilience.
Figure 1
Proposed conceptual model
Method
This study used a descriptive-correlation method and structural equation modeling to answer to the research questions. The statistical population of this study included all undergraduate students of Isfahan University, Isfahan, Iran in 2021-2022. A sample of 373 people were selected by multi-stage cluster sampling method. Finally, by removing outlier data, the answers of 324 students were analyzed. Measurement tools included Oxford Happiness Questionnaire-Short Form, Freiburg Mindfulness Inventory-Short Form, Bradberry and Greaves’ Emotional Intelligence Questionnaire, Self-compassion Scale-Short Form and Connor-Davidson Resilience Scale-Short Form. After collecting the data, they were analyzed by Pearson correlation coefficient method and structural equation modeling. The collected data were analyzed using SPSS- AMOS24 statistical software.
Results
The structural equation model goodness of fit results showed that the research model had a desirable overall fit. Table 1 presents the direct and indirect paths.
Table 2
Direct and Indirect Path Coefficients
C.I
P
S.E
Path
-0.238-0.687
0.33
0.23
0.21
MindfulnessgHappiness
0.851-0.940
<0.001
0.023
0.89
MindfulnessgEmotional Intelligence
0.773-0.899
<0.001
0.031
0.84
MindfulnessgSelf Compassion
0.107-0.738
0.013
0.15
0.42
Emotional Intelligence g Happiness
-0.156-0.480
0.30
0.16
0.15
Self-Compassion g Happiness
0.522-0.853
<0.001
0.086
0.69
Emotional Intelligence g Resilience
0.096-0.444
0.005
0.09
0.27
Self-Compassion g Resilience
0.028-0.181
0.011
0.039
0.09
Resilienceg Happiness
-0.026-0.283
0.10
0.078
0.11
MindfulnessgEmotional IntelligencegHappiness
0.030-0.117
0.25
0.038
0.038
MindfulnessgSelf CompassiongHappiness
0.021-0.126
0.01
0.026
0.068
Emotional Intelligence g ResiliencegHappiness
0.006-0.070
0.009
0.016
0.027
Self-Compassion g ResiliencegHappiness
0.151-1.007
0.01
0.021
0.59
MindfulnessgEmotional Intelligence, Self-Compassion gHappiness
**p<0/01,*p<0/05
In order to determine the fit of the proposed model, structural equation modeling with the maximum likelihood method was used. Considering that the modified model fulfills the acceptable values, therefore the research model has a favorable fit. In order to investigate the research hypotheses and evaluate the direct and indirect effects, the bootstrap method was used. The total effect of mindfulness on happiness was significant (β=0/80, p<0/001), but the direct effect of mindfulness on happiness was not significant (β=0/210, p <0/05). While the direct effect of mindfulness on emotional intelligence (β=0.899, p <0.001) and the direct effect of mindfulness on self-compassion (β=0/84, p <0/001) were significant. In addition, the direct effect of emotional intelligence on happiness (p <0/001, β=0/421) was significant. Also, the direct effect of self-compassion on happiness was significant (p <0/001, β=0/157). However, mindfulness did not affect happiness through emotional intelligence and self-compassion. On the other hand, the direct effect of emotional intelligence on resilience (p <0/001, β=0/690) and the direct effect of self-compassion on resilience (p <0/01, β=0/277) were significant. Therefore, mindfulness influenced resilience through emotional intelligence and self-compassion and then affected happiness. Therefore, when emotional intelligence, self-compassion and resilience were entered as mediators in the relationship between mindfulness and happiness, the indirect path effect of mindfulness on happiness was significant.
Conclusion
The purpose of this study was to investigate the mediating role of emotional intelligence, self-compassion and resilience in the relationship between mindfulness and happiness. The results of the data analysis showed that the conceptual model of the research had a good fit and mindfulness influenced resilience and happiness through emotional intelligence and self-compassion. Based on the results of the current research, mindfulness had a significant positive correlation with happiness. It can be claimed that higher mindfulness is basically related to higher happiness (Huta & Ryan, 2010). In fact, mindfulness is associated with higher positive affect, lower negative affect, and higher life satisfaction (Brown & Ryan, 2003).
In explaining the results of the conceptual model test of the current research, it can be said that some preliminary evidence suggests that higher levels of mindfulness are associated with more adaptive emotional functioning, operationalized as emotional intelligence. (Baer et al., 2004; Brown & Ryan, 2003). Mechanisms underlying mindfulness include people's receptive attention to their psychological states, which is one aspect of emotional intelligence (Brown & Ryan, 2003). People with high mindfulness and a high level of emotional intelligence have better adaptability and coping capabilities (Mesmer-Magnus et al., 2017). Hence, the core characteristics of mindfulness are associated with emotional intelligence (Miao et al., 2018), which can subsequently foster resilience (Ristić & Hizarci-Payne, 2020). On the other hand, mindfulness is considered as the foundation and important component of compassion. His is possibly because compassion for self and others is created in the space of openness, awareness and acceptance of experience (Gilbert, 2010; Tirch, 2010). Mindfulness helps people see and accept the present moment as it is, therefore, mindful people are more likely to be aware of moments when they need self-compassion. Self-compassion can help people to protect themselves from stress and improve their ability to cope with different situations, because they do not judge themselves for failure and without negative thoughts, they can respond to the situation of failure (Breines & Chen, 2012). Also, the research results of Wong and Mak (2013), Heath et al. (2017) and McArthur et al. (2017) have shown the relationship between self-compassion and resilience. Mindfulness affects resilience by affecting emotional intelligence, and on the other hand, by affecting self-compassion, it can affect resilience and finally, resilience affects happiness. This situation strengthens cognitive and affective evaluations about happiness (Ulukan & Ulukan, 2021) as resilience makes it easier to cope with negative emotions and has a positive effect on personal evaluations. The study has limitations, including potential discrepancies between participants' self-reported answers and their actual feelings. The study only included the students at Isfahan University; thus, the findings should be generalized to other contexts with population. Additionally, factors such as ethnicity, culture, and economics, which may influence happiness were not considered. Future research should aim to address and control these variables.
Ethical Considerations
Compliance with Ethical Guidelines: The study was derived from the corresponding author’s M.A. thesis at University of Kashan.
Authors’ Contributions: All authors contributed to the preparation of the final manuscript.
Conflict of Interest: The authors report no conflict of interest.
Funding: This study was conducted with no financial support.
Acknowledgment: Authors express our gratitude to all the students of Isfahan University who contributed to this research.
*. Corresponding author
کلیدواژه‌ها [English]
آنچه عموماً «شادکامی»[1] نامیده می‌شود، در طول تاریخ بشر بسیار مورد توجه بوده است (Diener et al., 2018). به‌طور کلی، جست‌وجوی انسان برای شادکامی گذشته‌ای طولانی دارد؛ اما تاریخچۀ معنای جدید شادکامی کوتاه است (Salvi et al., 2021). در سال‌های اخیر، با ظهور رویکرد روانشناسی مثبت‌گرا[2]، تمرکز روانشناسی از درمان جنبه‌های منفی افراد به ایجاد ویژگی‌های مثبت تغییر کرده است. جنبش روانشناسی مثبت‌گرا بر نقاط قوت و پتانسیل‌های انسانی مانند عشق، شادکامی، خرد و رشد تأکید می‌کند تا ضعف‌ها و آسیب‌ها (Seligman & Csikszentmihalyi, 2014). شادکامی و بهزیستی ذهنی[3] گاهی به‌عنوان مترادف در ادبیات پژوهشی استفاده می‌شوند. شادکامی یا بهزیستی ذهنی به‌طور کلی به «میزانی که یک فرد باور دارد یا احساس می‌کند که زندگی‌اش خوب پیش می‌رود» اشاره دارد و اغلب شامل سه مؤلفه است: رضایت از زندگی[4]، عاطفۀ مثبت[5] و عاطفۀ منفی[6] (Diener et al., 2018). هرچه فرد رضایت از زندگی بالاتر، عاطفۀ مثبت بیشتر و عاطفۀ منفی کمتری را تجربه کند، از بهزیستی ذهنی بیشتری برخوردار است (Londero-Santos et al., 2021). این سؤال که دقیقاً چگونه می‌توان بهزیستی و شادکامی را تقویت کرد، با توجه به پیچیدگی و اهمیت آن، همچنان جای پژوهش دارد. پاسخ به این سؤال، هم در سطح فردی و هم در سطح اجتماعی اهمیتی اساسی دارد. با استناد به پژوهش‌های انجام‌شده، می‌توان به نقش چند عامل مهم و مؤثر بر شادکامی از جمله ذهن‌آگاهی[7]، هوش هیجانی[8]، شفقت به خود[9] و تابآوری[10] اشاره کرد.
ذهن‌آگاهی سازه‌ای چندوجهی است که شامل مشاهدۀ تجارب لحظه به لحظه، به شیوه‌ای بدون قضاوت، غیرواکنشی و کنجکاوانه توأم با عمل از سر آگاهی[11] و قصد[12] است (Kabat-Zinn, 2003). ذهن‌آگاهی با عاطفۀ مثبت و رضایت از زندگی رابطۀ مثبت و با عاطفۀ منفی رابطه‌ای معکوس دارد (Schutte & Malouff, 2011). ذهن‌آگاهی برای شادکامی مفید است؛ زیرا آگاهی از آنچه ارزش انجام‌دادن دارد و انجام آن را به‌خوبی تسهیل می‌کند. به‌طور کلی، تلاش برای شادکامی و بهزیستی مرتبط با آن را می‌توان ازطریق تمرین ذهن‌آگاهی بهتر تسهیل کرد یا به دست آورد. همچنین، ذهن‌آگاهی می‌تواند به‌عنوان شاه‌راهی برای دستیابی به شادکامی غایی[13] در نظر گرفته شود (Salvi et al., 2021). پژوهش‌ها، رابطۀ مثبت ذهن‌آگاهی با شادکامی را نشان دادهاند Tingaz et al., 2022;Bajaj et al., 2022)). به‌علاوه، پژوهش‌ها نشان دادهاند ذهن‌آگاهی با هر دو نوع هوش هیجانی (به‌عنوان صفت و توانایی) مرتبط است (Nadler et al., 2020). یافته‌های پژوهشی نشان می‌دهند ذهن‌آگاهی، رشد مجموعه‌ای از توانایی‌ها یا قابلیت‌های کلیدی را که شامل هوش هیجانی می‌شود، تقویت می‌کند (Miao et al., 2018). هنگام بررسی مؤلفه‌های اصلی ذهن‌آگاهی، می‌توان ارتباط آن را با توانایی‌ها و قابلیت‌های هوش هیجانی بیشتر درک کرد. نتایج پژوهش‌ها نشان دادهاند مؤلفه‌های کلیدی ذهن‌آگاهی می‌توانند به‌طور بالقوه بر توسعۀ قابلیت‌های هوش هیجانی تأثیر بگذارند. با تمرین ذهن‌آگاهی، افراد ترغیب می‌شوند تا هیجانات را به‌طور دقیق و مؤثرتری ادراک و تنظیم کنند. علاوه بر این، یک مؤلفۀ غیرارزیابانه[14] در ذهن‌آگاهی وجود دارد که افراد را قادر می‌سازد تا درک دقیق‌تری از هیجانات خود و دیگران به دست آورند. یکی از مؤلفه‌های ذهن‌آگاهی به عملکرد خودتنظیمی[15] می‌پردازد که در راستای مدیریت هیجان، یکی دیگر از ویژگی‌های کلیدی هوش هیجانی است. درنهایت، ذهن‌آگاهی می‌تواند به آگاهی بیشتر از هیجانات فعلی کمک کند که این می‌تواند جنبۀ مهم هوش هیجانی، یعنی مهار هیجانات را تسهیل کند (Schutte & Malouff, 2011). پژوهش‌های دیگری نیز تأثیر ذهن‌آگاهی بر هوش هیجانی را نشان دادهاند (Ristić & Hizarci-Payne, 2020). از سوی دیگر، بسیاری از عناصر شفقت به خود (تفکر و رفتار مشفقانه) توسط ذهن‌آگاهی تولید می‌شود و انجام می پذیرد؛ بنابراین، افزایش مهارت‌های ذهن‌آگاهی می‌تواند شفقت به خود بیشتری را ایجاد کند (Gilbert, 2014). پژوهش‌ها نشان دادهاند ذهن‌آگاهی به‌طور مثبتی شفقت به خود را پیش‌بینی می‌کند (Ge et al., 2019) و افراد با سطح بالای ذهن‌آگاهی، شفقت به خود بیشتری دارند (Duarte & Pinto-Gouveia, 2017). پژوهش‌های دیگری نیز تأثیر ذهن‌آگاهی بر شفقت به خود را نشان دادهاند (Yang et al., 2022, Tingaz et al., 2022; ).
از دیگر عوامل مؤثر بر شادکامی، هوش هیجانی است که ساختاری چندوجهی دارد و می‌تواند به‌عنوان توانایی نظارت بر احساسات و هیجانات خود و دیگران، تمایز قائل شدن بین آنها و استفاده از این اطلاعات برای هدایت تفکر و اعمال خود تعریف شود (Salovey & Mayer, 1990). هوش هیجانی به‌عنوان یک مهارت ضروری در بهبود تابآوری تأثیر دارد (Droppert et al., 2019) و نقش مهمی در افراد تاب‌آور در مواجهه با رویدادهای منفی ایفا می‌کند (Tugade & Fredrickson, 2004). کسانی که سطح هوش هیجانی بالاتری دارند، بهتر می‌توانند با موقعیت‌های استرس‌زا مقابله و اثرات منفی رویدادهای منفی را مهار کنند؛ بنابراین، رفتار هوشمندانه از لحاظ هیجانی باعث انطباق‌پذیری در شرایط استرس‌زا می‌شود (Schneider et al., 2013). علاوه بر این، توانایی تنظیم مؤثر هیجانات خود، یکی از جنبه‌های اصلی هوش هیجانی، تابآوری افراد را ارتقا می‌دهد (Kay, 2016). پژوهش‌های متعدد نشان‌دهندۀ تأثیر هوش هیجانی بر تابآوری هستند (برای مثال: Chikobvu & Harunavamwe, 2022;( Zheng et al., 2021. همچنین، نتایج پژوهش‌ها بیانگر رابطۀ مثبت هوش هیجانی و شادکامی است (برای مثال: Mérida-López et al., 2022).
شفقت به خود نیز از عوامل مؤثر بر شادکامی محسوب می‌شود. نف (Neff, 2003) شفقت به خود را به‌صورت یک سازۀ سه مؤلفه‌ای مشتمل بر مهربانی با خود[16] در مقابل قضاوت‌کردن خود[17]، اشتراکات انسانی[18] در مقابل انزوا[19] و ذهن‌آگاهی[20] در مقابل همانندسازی افراطی[21] تعریف کرده است. شفقت به خود یک متغیر تبیینی مهم در پژوهش‌های مرتبط با سلامت روان و تابآوری تلقی می‌شود. ترومپتر و همکاران (2017) تأکید کردند شفقت به خود بستری را ایجاد می‌کند که می‌توان تجربیات منفی را ازطریق یک نگرش پذیرا و دوستانه مدیریت کرد. در این راستا، شفقت به خود این پتانسیل را دارد که پاسخ تنظیم هیجان انطباقی[22] را تسهیل کند و نیز تابآوری را شکل دهد. پژوهش‌های متعدد نشان‌دهندۀ تأثیر شفقت به خود بر تابآوری هستند ((Deniz et al., 2022. به عقیدۀ نف (Neff, 2003) احساس گرمی، ارتباط با دیگران و آگاهی متعادلی که شفقت به خود اعطا می‌کند، افراد را شادتر می‌سازد. همچنین، نتایج پژوهش‌ها بیانگر رابطۀ مثبت شفقت به خود و شادکامی است (برای مثال: Tingaz et al., 2022).
از عوامل دیگر مؤثر بر شادکامی، تابآوری است که یکی از عوامل محافظت‌کنندۀ سلامت بوده است (Kirmani et al., 2015) و در مقابله با ناملایمات و سازگاری (Bajaj & Pande, 2022) و تجربۀ پیامدهای مثبت با وجود یک رویداد یا موقعیت ناگوار نقش دارد (Vella & Pai, 2019). نتایج پژوهش‌ها بیانگر تأثیر شایان توجه تابآوری بر بهزیستی ذهنی و شادکامی است (Mei et al., 2021). افراد تاب‌آور در موقعیت‌های نامطلوب پایدارترند، با مشکلات روزمره بهتر مقابله میکنند و ظرفیت بیشتری برای واکنش به استرس‌ها دارند (Hays-Grudo et al., 2021). آنها هنگام مواجهه با استرس، هیجانات مثبت بیشتری را تجربه میکنند و می‌توانند به سرعت از استرس خارج شوند (Ong et al., 2006) و متعاقب مقابلۀ بهتر با استرس، شادکامی افزایش می‌یابد (Fletcher & Sarkar, 2012)؛ بنابراین، با افزایش تابآوری، احساس ذهنی شادکامی افزایش می‌یابد (Hwang et al., 2018). نتایج پژوهش‌ها، بیانگر رابطۀ مثبت تابآوری و شادکامی است (برای مثال: Anli & Bilgin, 2022).
با توجه به مطالب پیشین و بر پایۀ مبانی نظری و پژوهشی، پژوهش حاضر با طراحی یک مدل مفهومی به بررسی رابطۀ بین ذهن‌آگاهی و شادکامی با میانجی‌گری هوش هیجانی، شفقت به خود و تابآوری پرداخته است. یافته‌های پژوهش حاضر می‌تواند با کشف و روشن ساختن مکانیسم تأثیر ذهن‌آگاهی بر شادکامی، بینش جدیدی، ارائه و به ادبیات پژوهشی موجود کمک کند. به‌علاوه، پژوهش دیگری به‌طور خاص، به تأثیر ذهن‌آگاهی بر هوش هیجانی و شفقت به خود و ازطریق آنها تأثیر بر تابآوری و سپس شادکامی نپرداخته است و نتایج این پژوهش می‌تواند در جهت برطرف‌ساختن این خلاء مؤثر واقع شود. در (شکل 1) مدل مفهومی پیشنهادی نشان داده شده است.
شکل 1
مدل مفهومی پیشنهادی
Figure 1
Proposed conceptual model
براساس مدل مفهومی پیشنهادی، فرضیه‌های پژوهش حاضر عبارت‌اند از: 1. هوش هیجانی و تابآوری میانجی‌های سری بین ذهن‌آگاهی و شادکامی هستند. 2. شفقت به خود و تابآوری میانجی‌های سری بین ذهن‌آگاهی و شادکامی هستند.
روش
روش پژوهش، جامعۀ آماری و نمونه: روش این پژوهش توصیفی - همبستگی، از نوع مدل‌سازی معادلات ساختاری[23] است. جامعۀ آماری این پژوهش شامل کلیۀ دانشجویان کارشناسی (۹۰۵۱ نفر) دانشگاه اصفهان در سال تحصیلی 1401-1400 بود. براساس جدول کرجسی و مورگان، ۳۷۳ نفر با روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای انتخاب شدند؛ بدین صورت که از میان دانشکده‌های دانشگاه اصفهان، چهار دانشکده و از هر دانشکده پنج کلاس انتخاب شدند و پرسش‌نامه‌ها به‌صورت تصادفی در اختیار دانشجویانی قرار گرفت که در این کلاس‌ها مایل به شرکت در پژوهش بودند. درنهایت، با حذف دادههای بی‌تفاوت و پرت (نیمی از داده‌ها جزو دادههای بی تفاوت بودند و نیم دیگر که براساس بررسی شاخص ماهالونوبیس، مقدار p1 آنها کمتر از 05/0 بود، جزو دادههای پرت شناسایی شدند)، پاسخ ۳۲۴ نفر از دانشجویان تجزیه‌وتحلیل شد. میانگین سنی دانشجویان شرکت‌کننده در پژوهش، 78/22 سال با انحراف استاندارد ۵ و میانگین معدل درسی دانشجویان، 77/17 با انحراف استاندارد 61/6 بود. از میان دانشجویان شرکت‌کننده، 250 نفر زن (با فراوانی درصدی 2/77) و 74 نفر مرد (با فراوانی درصدی 8/22) و دانشجویان مجرد 275 نفر (با فراوانی درصدی 9/84) و دانشجویان متأهل 49 نفر (با فراوانی درصدی 1/15) بودند. همچنین، 242 نفر از دانشجویان بومی (با فراوانی درصدی 7/74) و 82 نفر غیربومی (با فراوانی درصدی 3/25) بودند. 91 نفر از دانشجویان از دانشکده زبان‌های خارجی (با فراوانی درصدی 1/28)، 90 نفر از دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی (با فراوانی درصدی 8/27)، 87 نفر از دانشکده ادبیات و علوم انسانی (با فراوانی درصدی 9/26) و 56 نفر نیز از دانشکده فنی و مهندسی (با فراوانی درصدی 3/17) بودند.
ابزار سنجش: فرم کوتاه پرسشنامه شادکامی آکسفورد [24](OHQ-SF): این پرسشنامه ۸ گویه دارد که هیلز و آرگایل (2002 به نقل از Dehshiri et al., 2016) آن را طراحی کرده‌اند. پاسخ‌گویی به گویه‌ها براساس طیف لیکرت شش‌گزینه‌ای (گزینۀ کاملاً مخالفم نمرۀ ۱ و گزینۀ کاملاً موافقم نمرۀ ۶) است. نمره‌گذاری گویه‌های ۱، ۴ و ۸ به‌صورت معکوس است. نمرۀ پرسشنامه در دامنۀ ۸ تا ۴۸ قرار دارد و نمرۀ بالاتر در این پرسشنامه نشان‌دهندۀ میزان شادکامی بیشتر است. به گزارش هیلز و آرگایل (۲۰۰۲) بین هر دو فرم، یعنی فرم کوتاه پرسشنامه شادکامی آکسفورد و فرم بلند یا اصلی آن، همبستگی بالایی وجود دارد (به نقل از Dehshiri et al., 2016). براساس نتایج پژوهش دهشیری و همکاران (۱۳۹۴) همبستگی بالایی بین نمره‌های فرم کوتاه پرسشنامه با نمره‌های فرم بلند آن وجود داشته است. همچنین، همبستگی نمره‌های فرم کوتاه پرسشنامه شادکامی آکسفورد با نمره‌های مقیاس رضایت از زندگی[25] و مقیاس عزت نفس روزنبرگ[26] مثبت و معنادار است و این همبستگی‌های معنادار نشان‌دهندۀ روایی همگرای این پرسشنامه است. در پژوهش دهشیری و همکاران (۱۳۹۴) ضریب آلفای کرونباخ پرسشنامه در کل نمونه 71/0، در نمونۀ دختران 71/0 و در نمونۀ پسران 70/0 به دست آمده که در حدّ پذیرفتنی است. در پژوهش حاضر، ضریب آلفای کرونباخ این پرسشنامه، 70/0 به دست آمد.
فرم کوتاه سیاهه ذهن‌آگاهی فرایبورگ[27] (FMI-SF): والاچ و همکاران (2006 به نقل از Ghasemi Jobaneh et al., 2021) فرم کوتاه سیاهه ذهن‌آگاهی فرایبورگ را طراحی کردند و ۱۴ گویه دارد. نمره‌گذاری براساس یک طیف لیکرت چهار درجه‌ای (گزینۀ به‌ندرت نمرۀ ۱ و گزینۀ تقریباً همیشه نمرۀ ۴) صورت می‌گیرد. شایان ذکر است گویۀ ۱۳، به‌صورت معکوس نمره‌گذاری می‌شود. حداقل نمره در این سیاهه ۱۴ و حداکثر ۵۶ است. نمرۀ بیشتر نشان‌دهندۀ ذهن‌آگاهی بالاتر است (به نقل از Ghasemi Jobaneh et al., 2021). در پژوهش قاسمی جوبنه و همکاران (۱۳۹۴) به‌منظور بررسی روایی هم‌زمان فرم کوتاه سیاهه ذهن‌آگاهی فرایبورگ از فرم کوتاه مقیاس خودکنترلی تانگنی[28] و خرده‌مقیاس تنظیم هیجانی مقیاس خودسنجی هوش هیجانی شوت[29] استفاده شد. درمجموع، همبستگی بین این سیاهه با مقیاس‌های خودکنترلی (69/0r=) و تنظیم هیجانی (68/0r=) در سطح معناداری 01/0 مناسب گزارش شد و نتایج نشانگر روایی هم‌زمان مطلوب آن بود. همچنین، نتایج تحلیل عاملی تأییدی در پژوهش مذکور حاکی از آن بود که ساختار سیاهه دارای برازش پذیرفتنی با داده‌ها و واجد روایی عاملی مطلوبی است و بنابراین، شاخصهای نیکویی برازش، مدل کلی را برای افراد نمونه تأیید می‌کند؛ درنتیجه الگوی کلی تک‌عاملی مفروض تأیید شد. پایایی سیاهه نیز در پژوهش قاسمی جوبنه و همکاران (۱۳۹۴) با تتای ترتیبی، 93/0 با آلفای کرونباخ، 92/0 و با ضریب بازآزمایی، به فاصلۀ چهار هفته 83/0 حاصل شده است. در پژوهش حاضر، ضریب آلفای کرونباخ این سیاهه، 82/0 به دست آمد.
پرسشنامه هوش هیجانی برادبری و گریوز[30]: برادبری و گریوز (2004 به نقل از Bagheri et al., 2021) این پرسشنامه را طراحی کردند. این پرسشنامه دارای ۲۸ گویه با طیف لیکرت پنج درجه‌ای است (گزینۀ هرگز نمرۀ 1 و گزینۀ همیشه نمرۀ 5) که به چهار مؤلفۀ خودآگاهی[31]، خودمدیریتی[32]، آگاهی اجتماعی[33] و مدیریت رابطه[34] تقسیم می‌شود. نمرۀ پرسشنامه در دامنۀ 0 تا 112 قرار دارد. درخور ذکر است گویه‌های ۱۴، ۱۵، ۲۰ و ۲۱ به‌صورت معکوس نمره‌گذاری می‌شوند. اعتبار این پرسشنامه در مطالعات گنجی و همکاران (۱۳۸۶ به نقل از Bagheri et al., 2021) بین 73/0 تا 77/0 و ضرایب اعتبار مؤلفه‌های خودآگاهی 30/0، خودمدیریتی 60/0، آگاهی اجتماعی 70/0 و مدیریت رابطه 78/0 گزارش شده است. در پژوهش حاضر، ضریب آلفای کرونباخ کل پرسشنامه 83/0، برای مؤلفه‌های خودآگاهی 60/0، خودمدیریتی 70/0، آگاهی اجتماعی 60/0 و مدیریت رابطه 61/0 به دست آمد.
فرم کوتاه مقیاس شفقت به خود[35] (SCS-SF): ریس و همکاران (2010 به نقل از Khanjani et al., 2016) این مقیاس را ساختند که ۱۲ گویه دارد و نمره‌گذاری آن در یک دامنۀ پنج درجه‌ای لیکرتی (گزینۀ تقریباً هرگز نمرۀ ۱ و گزینۀ تقریباً همیشه نمرۀ ۵) انجام می‌شود. درضمن، گویه‌های ۱، ۴، ۸، ۹، ۱۱ و ۱۲ به‌صورت معکوس نمره‌گذاری می‌شوند. این مقیاس سه مؤلفۀ دوقطبی را در قالب شش زیرمقیاس مهربانی با خود/قضاوت کردن خود، اشتراکات انسانی/انزوا و ذهن‌آگاهی/همانندسازی افراطی اندازه‌گیری می‌کند. در پژوهش آنان پایایی بازآزمایی این مقیاس 92/0 گزارش شده است. در پژوهش خانجانی و همکاران (۱۳۹۵) پایایی بازآزمایی در فاصلۀ زمانی یک هفته در یک نمونۀ ۵۰ نفری به عمل آمد و ضریب (90/0r=) حاصل شد که حاکی از پایایی بازآزمایی بالای این مقیاس است. در پژوهش مذکور، برای روایی واگرای مقیاس شفقت به خود از مقیاس‌های عاطفۀ منفی[36]، کمال‌گرایی[37] و شرم بیرونی[38] استفاده شد و نتایج تحلیل‌ها نشان داد شفقت به خود با همۀ این موارد همبستگی منفی معناداری داشت. در پژوهش حاضر، ضریب آلفای کرونباخ کل مقیاس 82/0، برای مؤلفه‌های مهربانی با خود 64/0، قضاوت‌کردن خود 66/0، اشتراکات انسانی 61/0، انزوا 60/0، ذهن‌آگاهی 64/0 و همانندسازی افراطی 64/0، به دست آمد.
فرم کوتاه مقیاس تابآوری کانر-دیویدسون [39](CDRS-SF): کمپبل-سیلز و اشتاین ( 2007به نقل از Keyhani et al., 2015) با انتخاب ۱۰ گویه از میان ۲۵ گویۀ مقیاس اولیۀ تابآوری، در یک مقیاس لیکرتی پنج درجه‌ای (گزینۀ تقریباً همیشه نمرۀ 5 و گزینۀ هرگز نمرۀ 1)، آن را روی نمونۀ ۵۱۱ نفری هنجاریابی کردند. دامنۀ نمرۀ این مقیاس، از 10 تا 50 است. روایی سازه مقیاس جدید تابآوری براساس تحلیل عاملی تأییدی برای هر ۱۰ گویه، بار عاملی بین ۴۴ تا ٩۳ درصد بارگذاری شده که این حاکی از روایی سازه مطلوب و پذیرفتنی برای این مقیاس است. در پژوهش کیهانی و همکاران (1393) نتایج به‌دست‌آمده نشان‌دهنده برازش این مقیاس در حد مطلوب بود و روایی هم‌زمان مقیاس تأیید شد و ضریب پایایی این مقیاس با روش آلفای کرونباخ 70/0 به دست آمده است. در پژوهش حاضر، ضریب آلفای کرونباخ این مقیاس، 84/0 به دست آمد.
روش اجرا و تحلیل: روش اجرای این پژوهش به‌صورت تکمیل پرسشنامه بود. معیار ورود به پژوهش حاضر، تمایل دانشجویان کارشناسی دانشگاه اصفهان برای شرکت در پژوهش بود. در صورت تغییر نظر و عدم تمایل، دانشجویان در هر مرحله از تکمیل پرسش‌نامه‌ها برای خروج از پژوهش آزاد بودند. بدین منظور، از میان دانشکده‌های دانشگاه اصفهان، چهار دانشکده به‌عنوان نمونه انتخاب شد. ذکر شد که نیازی به نوشتن نام و نام خانوادگی نیست و اطلاعات به‌صورت محرمانه باقی خواهند ماند. داده‌ها پس از گردآوری، با روش ضریب همبستگی پیرسون و مدل‌سازی معادلات ساختاری تجزیه‌وتحلیل شدند. تحلیل دادههای گرد‌آوری‌شده با استفاده از نرم‌افزارهای آماری SPSS-24 و AMOS-24 انجام گرفت.
یافته‌ها
میانگین و انحراف استاندارد نمرات شرکتکنندگان و ضرایب همبستگی متغیرهای پژوهش در جدول 1 گزارش شده است. ضرایب همبستگی در جدول 1 نشان می‌دهد بین متغیرهای پژوهش همبستگی معناداری وجود دارد.
جدول 1
شاخصهای توصیفی و ضرایب همبستگی متغیرهای پژوهش
Table 1
Descriptive indicators and correlation coefficients of research variables
|
|
متغیرها |
میانگین |
انحراف استاندارد |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
|
1 |
شادکامی |
73/32 |
36/6 |
1 |
|
|
|
|
|
2 |
ذهن‌آگاهی |
02/36 |
65/6 |
**59/0 |
1 |
|
|
|
|
3 |
هوش هیجانی |
10/71 |
75/10 |
**59/0 |
**73/0 |
1 |
|
|
|
4 |
شفقت به خود |
96/36 |
80/7 |
**56/0 |
**66/0 |
**60/0 |
1 |
|
|
5 |
تابآوری |
33 |
4/6 |
**55/0 |
**69/0 |
**73/0 |
**69/0 |
1 |
**p<0/01 ,*p<0/05
به‌منظور تعیین برازندگی الگوی پیشنهادی، از مدل‌سازی معادلات ساختاری با روش حداکثر درست‌نمایی[40] استفاده شد. استفاده از این روش نیازمند رعایت چند مفروضۀ اصلی و مهم است. به همین منظور برای اطمینان از اینکه دادههای این پژوهش مفروضه‌های اصلی تحلیل را برآورده میکنند، به بررسی آنها پرداخته شد. این مفروضهها شامل بهنجاربودن توزیع نمرات، حجم نمونه حداقل 10 نفر به ازای هر پارامتر، مقیاس فاصله‌ای متغیرهای پژوهش، رابطۀ خطی بین متغیرهای پیش‌بین با متغیر ملاک و نبود هم‌خطی چندگانه بین متغیرهای پیش‌بین هستند. در این پژوهش به‌ازای هر پارامتر، بیش از 10 نفر به‌عنوان گروه نمونه در نظر گرفته شد. کلیۀ متغیرها با مقیاس فاصله‌ای اندازه‌گیری شدند. مقادیر چولگی و کشیدگی، بهنجاربودن متغیرهای پژوهش را نشان می‌دهد (جدول 1). بررسی نمودارهای پراکندگی مفروضه خطی بودن رابطه بین هرکدام از متغیرهای پیش بین با متغیر ملاک را تأیید کرد. میزان شاخص تحمل هر یک از متغیرهای پیش‌بین بیشتر از ۱/۰ و عامل تورم واریانس هریک از آنها کمتر از 6 است؛ بنابراین، هم‌خطی چندگانه بین متغیرهای پیش‌بین وجود نداشته و مفروضه عدم هم‌خطی چندگانه برقرار است. به‌منظور آزمون ارزیابی برازندگی مدل پیشنهادی (میانجی‌گری هوش هیجانی، شفقت به خود و تابآوری در رابطۀ بین ذهن‌آگاهی و شادکامی) از رویکرد تراکم‌سازی جزئی[41] استفاده شد. به باور ویرا (2011)، روش تراکم‌سازی جزئی بهترین روش برای مدل‌سازی معادلات ساختاری است. باگوزی و هیترتون (1994 به نقل از Vieira, 2011) خاطرنشان میکنند در مواقعی که سازه‌ها فاقد مؤلفه و تعداد سؤالات هر سازه نیز بیش از 5 سؤال باشد، سؤالات به‌صورت تصادفی، تلفیق و بسته‌های سؤال ایجاد شوند. سپس این بسته‌ها به‌عنوان مؤلفه‌های آن سازه استفاده شوند. در پژوهش حاضر به علت اینکه سازه ذهن‌آگاهی، فاقد مؤلفه بوده و دارای 14 گویه است، گویه‌های آن به‌صورت گویه‌های زوج و فرد به 2 بسته گویه 7تایی تقسیم شدند. شاخصهای برازش مدل نشان داد مدل در ابتدا از برازش مناسبی برخوردار نیست که با همبسته‌کردن خطاها (خطای 6 با 5 مربوط به هوش هیجانی، خطای 20 با 22 و 19 با 22 مربوط به شفقت به خود، خطای 7 با 8، 11 با 13 و 11 با 14 مربوط به تابآوری) تا حد مطلوبی ارتقا یافت. نتایج حاصل از این شاخص‌ها در (جدول 2) آورده شده است.
جدول 2
شاخصهای برازندگی مدل پژوهش
Table 3
The fit indicators of research model
|
|
x2 |
Df |
x2/df |
GFI |
AGFI |
IFI |
TLI |
CFI |
RMSEA |
|
مدل پیشنهادی |
745/1085 |
399 |
721/2 |
80/0 |
77/0 |
83/0 |
82/0 |
83/0 |
07/0 |
|
مدل اصلاح‌شده |
631/833 |
391 |
132/2 |
90/0 |
83/0 |
90/0 |
90/0 |
90/0 |
05/0 |
|
حدّ قابل پذیرش |
- |
- |
3> |
9/0< |
8/0< |
9/0< |
9/0< |
9/0< |
08/0> |
|
همان‌گونه که جدول 3 نشان می‌دهد مقادیر شاخصهای برازندگی مدل اصلاح‌شده شامل شاخص نسبت مجذور کای به درجه آزادی (x2/df) 132/2، شاخص نیکویی برازش (GFI)[42] 90/۰، شاخص نیکویی برازش تعدیل‌یافته (AGFI)[43] 83/۰، شاخص برازندگی افزایشی(IFI)[44]90/۰،شاخص برازندگی |
|
توکر-لویس (TLI)[45] 90/۰، شاخص برازندگی تطبیقی (CFI)[46] 90/۰ و مقدار شاخص جذر میانگین مجذورات خطای تقریب (RMSEA)[47] 05/۰ است. با توجه به اینکه مدل اصلاح‌شده، مقادیر قابل پذیرش را برآورده میکنند (Kline, 2023)، مدل پژوهش از برازندگی مطلوبی برخوردار است. |
شکل 2
مدل پژوهش و اثرات مستقیم استانداردشده بین متغیرها
Figure 2
Research model and direct relationships between variables
|
برای بررسی فرضیه‌های پژوهش و ارزیابی اثرات مستقیم و غیرمستقیم استاندارد در مدل فوق، از روش بوت استراپ[48] براساس 5۰۰۰ نمونه و با سطح اطمینان
|
|
%95 استفاده شد. شکل 2 و جدول 3 نتایج ارزیابی این اثرات را نشان می‌دهد. |
جدول 3
نتایج ارزیابی اثرات کلی، مستقیم و غیرمستقیم ذهن‌آگاهی بر شادکامی در دانشجویان
Table 3
Evaluation results of general, direct and indirect effects of mindfulness on happiness in students
|
|
مسیرها |
خطای استاندارد |
سطح معناداری |
سطح اطمینان |
|
|
کلی |
ذهن‌آگاهی !شادکامی |
80/0 |
۰36/۰ |
001/0> |
(872/0) (729/0) |
|
مستقیم |
ذهن‌آگاهی !شادکامی |
210/0 |
23/۰ |
333/0 |
(687/0) (238/0-) |
|
ذهن‌آگاهی !هوش هیجانی |
899/0 |
۰23/۰ |
001/0> |
(940/0) (851/0) |
|
|
ذهن‌آگاهی !شفقت به خود |
84/0 |
031/۰ |
001/0> |
(899/0) (773/0) |
|
|
هوش هیجانی !شادکامی |
421/0 |
158/۰ |
013/0 |
(738/0) (107/0) |
|
|
شفقت به خود !شادکامی |
157/0 |
159/۰ |
305/0 |
(480/0) (156/0-) |
|
|
هوش هیجانی !تابآوری |
690/0 |
086/۰ |
001/0> |
(853/0) (522/0) |
|
|
شفقت به خود !تابآوری |
277/0 |
090/۰ |
005/0 |
(444/0) (096/0) |
|
|
تابآوری! شادکامی |
099/0 |
039/۰ |
011/0 |
(181/0) (028/0) |
|
|
غیرمستقیم |
ذهن‌آگاهی !هوش هیجانی !شادکامی |
114/0 |
078/0 |
101/0 |
(283/0) (026/0-) |
|
ذهن‌آگاهی !شفقت به خود !شادکامی |
038/0 |
038/0 |
256/0 |
(117/0) (030/0-) |
|
|
هوش هیجانی !تابآوری ! شادکامی |
068/0 |
026/0 |
010/0 |
(126/0) (021/0) |
|
|
شفقت به خود !تابآوری ! شادکامی |
027/0 |
016/0 |
009/0 |
(070/0) (006/0) |
|
|
ذهن‌آگاهی !هوش هیجانی، شفقت به خود ! تابآوری! شادکامی |
595/0 |
۰21/۰ |
010/0 |
(007/1) (151/0) |
همانطور که در (جدول 3) مشاهده می‌شود اثر کل ذهن‌آگاهی بر شادکامی معنادار است (۰01/۰p<،80/۰β=)؛ اما اثر مستقیم ذهن‌آگاهی بر شادکامی معنادار نیست (۰5/۰p>،210/۰β=)؛ درحالی‌که اثر مستقیم ذهن‌آگاهی بر هوش هیجانی (۰01/۰p<،899/۰β=) و اثر مستقیم ذهن‌آگاهی بر شفقت به خود (۰01/۰p<،84/۰β=) معنادار است. علاوه بر این، اثر مستقیم هوش هیجانی بر شادکامی (۰01/۰p<،421/۰β=) معنادار است. هنگامی که هوش هیجانی به‌عنوان میانجی در رابطۀ بین ذهن‌آگاهی و شادکامی وارد می‌شود، اثر مسیر غیرمستقیم ذهن‌آگاهی بر شادکامی برابر با 114/۰ می‌شود که با توجه به حد بالا و پایین در سطح اطمینان %95 که صفر در آن قرار می‌گیرد، این مسیر غیرمستقیم معنادار نیست. همچنین، اثر مستقیم شفقت به خود بر شادکامی (۰5/۰p>،157/۰β=) معنادار نیست. هنگامی که شفقت به خود به‌عنوان میانجی در رابطۀ بین ذهن‌آگاهی و شادکامی وارد می‌شود، اثر مسیر غیرمستقیم ذهن‌آگاهی بر شادکامی برابر با 038/۰ می‌شود که با توجه به حد بالا و پایین در سطح اطمینان %95 که صفر در آن قرار می‌گیرد، این مسیر غیرمستقیم معنادار نیست؛ بنابراین، ذهن‌آگاهی ازطریق هوش هیجانی و شفقت به خود بر شادکامی تأثیر نمی‌گذارد. از سوی دیگر، علاوه بر اینکه اثر مستقیم ذهن‌آگاهی بر هوش هیجانی و اثر مستقیم ذهن‌آگاهی بر شفقت به خود معنادار است، اثر مستقیم هوش هیجانی بر تابآوری (۰01/۰p<،690/۰β=) و اثر مستقیم شفقت به خود بر تابآوری (01/۰p<،277/۰β=) معنادار است؛ بنابراین، همان گونه که در (شکل 2) مشاهده می‌شود، ذهن‌آگاهی ازطریق هوش هیجانی و شفقت به خود بر تابآوری و سپس بر شادکامی اثر می‌گذارد؛ از این رو، هنگامی که هوش هیجانی، شفقت به خود و تابآوری به‌عنوان میانجی در رابطۀ بین ذهن‌آگاهی و شادکامی وارد می‌شوند، اثر مسیر غیرمستقیم ذهن‌آگاهی بر شادکامی ازطریق دستورالعمل برابر با 595/۰ می‌شود که با توجه به حد بالا و پایین در سطح اطمینان 95% که صفر در آن قرار نمی‌گیرد، این مسیر غیرمستقیم معنادار است؛ بنابراین، هوش هیجانی و شفقت به خود با تأثیر بر تابآوری رابطۀ بین ذهن‌آگاهی و شادکامی را میانجی میکنند؛ به این معنا که ذهن‌آگاهی با افزایش هوش هیجانی و شفقت به خود منجر به افزایش تابآوری می‌شود و درنتیجه، افزایش تابآوری باعث می‌شود شادکامی افزایش یابد. بدین ترتیب فرضیه های 1و 2 پژوهش تأیید می شوند. علاوه بر این، ذهن‌آگاهی، هوش هیجانی، شفقت به خود و تابآوری %70 از واریانس شادکامی را تبیین میکنند.
بحث
هدف پژوهش حاضر، بررسی نقش میانجی هوش هیجانی، شفقت به خود و تابآوری در رابطۀ بین ذهن‌آگاهی و شادکامی بود. نتایج حاصل از تحلیل داده‌ها نشان داد مدل مفهومی پژوهش از برازندگی مطلوبی برخوردار است و ذهن‌آگاهی ازطریق هوش هیجانی و شفقت به خود بر تابآوری و سپس بر شادکامی تأثیر می‌گذارد.
نتایج پژوهش‌های متعدد پیشین درخصوص رابطۀ ذهن‌آگاهی با متغیر های شادکامی، هوش هیجانی و شفقت به خود با نتایج پژوهش حاضر همخوان‌اند (برای مثال: Ghadiri et al., 2022 ; Tingaz et al., 2022). براساس نتایج پژوهش حاضر، ذهن‌آگاهی با شادکامی همبستگی مثبت معنادار دارد. می‌توان گفت ذهن‌آگاهی، عاطفه و شناخت مثبت را تحریک کرده است که به شادکامی بیشتر کمک می‌کند (Garland et al., 2015). به عبارت دیگر، می‌توان گفت ذهن‌آگاهی در کاهش نگرش‌های منفی و در عین حال، افزایش هیجانات مثبت و شادکامی مؤثر است (Germer, 2009). فرد ذهن‌آگاه تشخیص می‌دهد تفسیر مثبت و منفی، دو تفسیر جایگزین برای یک رویدادند که هر کدام با نتایج بسیار متفاوتی (سود و زیان) همراه است (Ngnoumen & Langer, 2016). افزون بر این، افراد ذهن‌آگاه احتمالاً استرس کمتر و درنتیجه، شادکامی بیشتری دارند (Bajaj et al., 2022). براساس ادبیات پژوهشی، بیشترین تأثیر ذهن‌آگاهی در تسکین استرس و پریشانی روانی و درنتیجه، حصول بهزیستی ذهنی است (Yang et al., 2022).
در تبیین نتایج آزمون الگوی مفهومی پژوهش حاضر می‌توان گفت برخی شواهد پژوهشی اولیه حاکی از آن است که سطوح بالاتر ذهن‌آگاهی، با عملکرد هیجانی سازگارانه‌تر که به‌عنوان تعریف عملیاتی هوش هیجانی شناخته می‌شود، مرتبط است. مکانیسم‌های زیربنای ذهن‌آگاهی شامل توجه پذیرای افراد به حالات روان‌شناختی‌شان هستند که این یکی از جنبه‌های هوش هیجانی است. حالت پذیرش در ذهن‌آگاهی می‌تواند قابلیت‌های هیجانی افراد را که ازطریق آن می‌توانند با موقعیت‌های ناخوشایند انطباق یابند و بر آن غلبه کنند، تقویت کند (Grabbe et al., 2012). سینکلیر و فیگنباوم (2012 به نقل از Ristić & Hizarci-Payne, 2020) درواقع، مشخصۀ افراد ذهن‌آگاه، آگاهی و پذیرش تجربیات فعلی خود است که ازطریق آن می‌توانند هوش هیجانی خود را بهبود بخشند. ماهیت غیرارزیابی‌کننده افراد ذهن‌آگاه نیز منجر به درک بهتر آنها از هیجانات خود و دیگران می‌شود (Bao et al., 2015). اسپردوتی و همکاران (2012) معتقدند زمانی که افراد در حالت ذهن‌آگاهی هستند، عقده‌های پایه[49] می‌توانند به مهار افکار نامربوط، قشر اِنتورینال[50] به کنترل حالت ذهنی و قشر پیش‌پیشانی میانی[51] به افزایش احساس خودآگاهی هیجانی کمک کند. بر این اساس، آموزش ذهن‌آگاهی یک راه مفید برای افزایش آگاهی هیجانی و تقویت هوش هیجانی محسوب می‌شود (Yuan, 2021). ذهن‌آگاهی می‌تواند عملکردهای تنظیم هیجان را در فرد افزایش دهد و عملکرد خودتنظیمی که جزء جدانشدنی ذهن‌آگاهی است، به مؤلفۀ مدیریت هیجان هوش هیجانی مربوط می‌شود (Schutte & Malouff, 2011). پژوهش‌های پیشین نشان دادهاند جنبه‌های غیرقضاوت‌کننده و خودتنظیم‌گر افراد ذهن‌آگاه می‌تواند بهبود بیشتر تنظیم هیجان و آگاهی از هیجانات خود و دیگران را برانگیزاند (Bao et al., 2015؛ Wang & Kong, 2014). افراد دارای ذهن‌آگاهی بالا و با سطح بالای هوش هیجانی از سازگاری و قابلیت‌های مقابله‌ای بهتری برخوردارند (Mesmer-Magnus et al., 2017)؛ ازاین‌رو، ویژگی‌های اصلی ذهن‌آگاهی با هوش هیجانی مرتبط است (Miao et al., 2018) که متعاقباً می‌تواند تابآوری را تقویت کند (Ristić & Hizarci-Payne, 2020). افراد دارای هوش هیجانی بالا از توانایی مقابله با هیجانات و تکانه‌ها برخوردارند که به‌عنوان ویژگی تابآوری شناخته می‌شود (Yuan, 2021). پژوهش‌های متعددی نشان می‌دهند بین هوش هیجانی و تابآوری ارتباط قوی وجود دارد؛ برای مثال، نیو و همکاران (New et al., 2009) نشان دادند عامل اصلی هوش هیجانی، توانایی مدیریت مؤثر هیجانات است که راه مفیدی برای بهبود تابآوری فرد است؛ بنابراین، هوش هیجانی می تواند پیش‌شرط تابآوری باشد (Droppert et al., 2019).
طبق نتایج آزمون الگوی مفهومی پژوهش حاضر، علاوه بر تأثیرگذاری ذهن‌آگاهی بر هوش هیجانی و ازطریق آن تأثیر بر تابآوری، ذهن‌آگاهی با تأثیر بر شفقت به خود نیز می‌تواند بر تابآوری تأثیر بگذارد. ذهن‌آگاهی، پایه و مؤلفۀ مهم شفقت در نظر گرفته می‌شود؛ زیرا شفقت به خود و دیگران در فضای گشوده‌بودن، آگاهی و پذیرش تجربه ایجاد می‌شود (Gilbert, 2014 ؛ Tirch, 2010). با توجه به اینکه ذهن‌آگاهی به افراد کمک می‌کند زمان حال را همانطور که هست ببینند و بپذیرند، افراد ذهن‌آگاه به احتمال بیشتری از لحظاتی که در آن به شفقت به خود نیاز دارند، آگاه‌اند. یک نگرش ذهن‌آگاهانه به افراد کمک می‌کند تا گرفتار نشخوار فکری دربارۀ رویدادهای منفی یا شکست‌های خود نشوند و در عوض، با هدایت توجه و مهربانی به سمت احساسات آسیب‌دیده، به شیوه‌ای مشفقانه به آن واکنش نشان دهند (Svendsen et al., 2017). ما یاد می‌گیریم موقعیت لحظۀ حال خود را به‌طور کامل بپذیریم؛ در عین حال که درد خود را در آغوش لطیف شفقت تجربه می‌کنیم (Neff & Davidson, 2016). با در نظر گرفتن تجربه مشترک انسان‌ها به‌عنوان یکی از پایه‌های شفقت به خود، می‌توانیم نگرش مشفقانه‌ای نسبت به خود و دیدگاهی گسترده‌تر اتخاذ کنیم (Yang et al., 2022) و تلاش برای متفاوت‌کردن چیزها از آنچه هست را رها می‌کنیم و آنچه را که هست می‌پذیریم؛ در این فرآیند، ما حالتی مشفقانه نسبت به خود داریم و با تمرین منظم، این حالت در نهایت در رابطۀ مداوم ما با خودمان عجین می‌شود (Bluth & Blanton, 2014). این موارد نشان می‌دهد سطوح خاصی از ذهن‌آگاهی برای رفتار توأم با شفقت به خود در موقعیت‌های چالش‌برانگیز مورد نیاز است (Akiki et al., 2021). پژوهش‌ها نشان دادهاند مراقبۀ ذهن‌آگاهانه با تغییراتی در ساختار و فعالیت نواحیای از مغز مرتبط است که احتمالاً با رفتار مراقبتی، شفقت و تجربۀ عشق مرتبط‌اند (Tirch, 2010). شفقت به خود می‌تواند به فرد کمک کند از خود در برابر استرس محافظت کند و با بهبود توانایی مواجهه با موقعیت‌های مختلف، انگیزۀ بهبود فرد را تقویت کند؛ زیرا فرد به دلیل شکست، خود را قضاوت نمی‌کند و بدون افکار منفی، به موقعیت شکست پاسخ می‌دهد (Breines & Chen, 2012). به‌علاوه، یک توضیح احتمالی دیگر برای ارتباط بین شفقت به خود و تابآوری این است که مؤلفۀ ذهن‌آگاهیِ شفقت به خود، حضورداشتن در لحظات چالش‌برانگیز را تسهیل می‌کند و بنابراین، فرد قادر به پاسخ‌گویی سازنده به جای نشخوار فکری یا واکنش تکانشی می‌شود (Roeser & Pinela, 2014).
براساس آنچه بیان شد ذهن‌آگاهی از یک سو ازطریق تأثیرگذاری بر هوش هیجانی، بر تابآوری تأثیر می‌گذارد و از سوی دیگر، ازطریق تأثیرگذاری بر شفقت به خود می‌تواند بر تابآوری تأثیر بگذارد و درنهایت، تابآوری، شادکامی را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ زیرا تابآوری مقابله با هیجانات منفی را آسان‌تر می‌کند و بر ارزیابی‌های شخصی تأثیر مثبت می‌گذارد. این وضعیت، ارزیابی‌های شناختی و عاطفی را دربارۀ شادکامی تقویت می‌کند (Ulukan & Ulukan, 2021). افراد تاب‌آور، وقایع منفی را مثبت و مفید می‌بینند؛ اینکه چگونه یک فرد با تجارب منفی زندگی مقابله می‌کند، با شادکامی او ارتباط مثبت دارد (Wong, 2011). افراد تاب‌آور تلاش میکنند با چالش‌ها به شیوه‌ای کارآمد و مثبت روبه‌رو شوند و این به‌نوبۀخود می‌تواند چنین افرادی را شادتر و از زندگی راضی‌تر و بهزیستی ذهنی آنها را افزایش دهد (Kirmani et al., 2015). به‌علاوه، افرادی که ناملایماتی را تجربه میکنند، در صورت غلبه بر آنها می‌توانند سطح شادکامی بیشتری داشته باشند (Lower, 2014).
همچنین مطابق نتایج به‌دست‌آمده، هوش هیجانی و شفقت به خود با شادکامی همبستگی مثبت معنادار دارند. در تبیین رابطۀ هوش هیجانی و شادکامی می‌توان بیان داشت افراد با هوش هیجانی بالا می‌توانند هیجانات را به گونه‌ای تنظیم کنند که بهزیستی را ارتقا بخشد و از شادکامی بالاتری برخوردار باشند (Furnham & Petrides, 2003). مایر و همکاران (2004) اظهار کرده‌اند افراد با هوش هیجانی بالا در تنظیم هیجانات و مدیریت استرس‌ها که برای شادکامی حیاتی است، بهتر عمل میکنند. این امر نشان‌دهندۀ آسیب‌پذیری افراد با هوش هیجانی پایین برای تجربۀ سطوح پایین‌تر شادکامی است (Badri et al., 2021). افراد دارای هوش هیجانی می‌توانند هیجانات خود را مدیریت کنند و در عین حال به نیازهای هیجانی دیگران واکنش مثبت نشان دهند. این می‌تواند به رضایت و شادکامی بیشتری منجر شود (Tejada-Gallardo et al., 2022). در تبیین رابطۀ شفقت به خود و شادکامی می‌توان گفت آگاهی از ناکامی‌ها و نارسایی‌های خود و داشتن نگرش مراقبت‌‌گرانه و مشفقانه نسبت به خود به جای انتقادگربودن، فرد را قادر می‌سازد تا احساسات مثبت خود را در موقعیت‌های استرس‌زا بهبود بخشد (Neff & Beretvas, 2013). افرادی که نسبت به خود شفقت دارند، با کاستی‌های خود با نگرشی دوستانه و گرم روبه‌رو می شوند. این نگرش با تأثیر بر وضعیت شناختی و هیجانی، تجربۀ مثبت فرد را افزایش می‌دهد و متعاقباً بهزیستی ذهنی فرد را بهبود می‌بخشد (Ge et al., 2019). شفقت به خود به افراد کمک می‌کند تا احساس آرامش، مراقبت و ارتباط با مردم داشته باشند؛ درنتیجه، شادکامی را ارتقا می‌دهد (Gilbert, 2014). همچنین، تصور می‌شود شفقت به خود می‌تواند باعث شود افراد احساس کنند که دوست‌داشتنی و همبسته با یکدیگرند؛ درنتیجه، بهزیستی ذهنی آنها بهبود می‌یابد (Yang et al., 2022).
درمجموع، نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهند ذهن‌آگاهی ازطریق هوش هیجانی و شفقت به خود بر تابآوری اثر می‌گذارد و درنهایت می‌تواند بر شادکامی اثر غیرمستقیم داشته باشد. بر این اساس، تابآوری نقش مهمی در میانجی‌گری هوش هیجانی و شفقت به خود در رابطۀ بین ذهن‌آگاهی و شادکامی دارد. این یافته‌ها دارای تلویحات کاربردی مهم برای مداخله‌های آموزشی -مشاوره‌ای برای بهبود شادکامی است.
پژوهش حاضر دارای محدودیت‌هایی بود؛ پاسخ شرکتکنندگان به ابزار خودگزارشی پرسشنامه ممکن است با پاسخ‌های واقعی آنها فاصله داشته باشد. با توجه به اینکه پژوهش فعلی روی دانشجویان دانشگاه اصفهان انجام شد، تعمیم‌پذیری نتایج به جمعیت‌های دیگر با احتیاط خواهد بود. به‌علاوه، شادکامی ممکن است تحت تأثیر عوامل متعددی مانند ویژگی‌های قومی، فرهنگی و اقتصادی قرار گیرد؛ اما در پژوهش حاضر تفاوت‌های افراد در این گونه متغیرها شایان توجه قرار نگرفته است؛ بنابراین، پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های آتی، این عوامل مطالعه یا کنترل شوند. همچنین، بررسی اثربخشی راهبردهای تقویت شادکامی و مداخله‌های مبتنی بر هوش هیجانی، شفقت به خود و تابآوری مفید خواهد بود.
سپاسگزاری
از تمامی دانشجویان محترم دانشگاه اصفهان که با مشارکت خود به انجام این پژوهش یاری رساندند، تشکر و قدردانی می‌شود.
[1] happiness
[2] positive psychology
[3] subjective well-being
[4] life satisfaction
[5] positive affect
[6] negative affect
[7] mindfulness
[8] emotional intelligence
[9] self-compassion
[10] resilience
[11] awareness
[12] intention
[13] ultimate happiness
[14] Non-evaluative Component
[15] self-regulating function
[16] self-kindness
[17] self-judgment
[18] common humanity
[19] isolation
[20] mindfulness
[21] over-identification
[22] adaptive emotion regulation response
[23] structural equation modeling
[24] Oxford Happiness Questionnaire-Short Form
[25] Satisfaction with Life Scale
[26] Rosenberg Self-Esteem Scale
[27] Freiburg Mindfulness Inventory-Short Form
[28] Tangney
[29] Schutte
[30] Bradberry & Greaves Emotional Intelligence Questionnaire
[31] self-awareness
[32] self-management
[33] social awareness
[34] relationship management
[35] Self-compassion Scale-Short Form
[36] negative affect
[37] perfectionism
[38] external shame
[39] Connor-Davidson Resilience Scale-Short Form
[40] maximum likelihood
[41] partial aggregation
[42] Goodness of Fit Index (GFI)
[43] Adjusted Goodness of Fit Index (AGFI)
[44] Incremental Fit Index (IFI)
[45] Tucker-Lewis Index (TLI)
[46] Comparative Fit Index (CFI)
[47] Root Mean Square Error of Approximation (RMSEA)
[48] bootstrap method
[49] basal ganglia
[50] entorhinal cortex
[51] medial prefrontal cortex
)