نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی کارشناسی ارشد ،روانشناسی شخصیت، دانشکده ادبیات،علوم انسانی و اجتماعی ، واحد علوم تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ، ایران.
2 استادیار گروه روانشناسی و علوم تربیتی، پژوهشکده زنان، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.
3 دانشیار، گروه روانشناسی تربیتی،دانشگاه علوم انتظامی امین، تهران، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
The purpose of the present study was to evaluate of the effectiveness of the educational package of happiness skills based on the Islamic approach for happiness, life satisfaction and anger control in mothers and compared the results with Fordyce package. The research study had two sections, the first section was a package designed according to an Islamic approach and the second step was quantitative with a semi-experimental method with a pre-test, post-test with a comparison group and a two-month follow-up period. The statistical population included married mothers aged 20 to 40 in the whole city of Tehran and the sample were chosen using purposing sampling based on the entry criteria. They were 30 women who were randomly put into two experimental groups and a comparison group. The participants in the experimental group were trained in happiness skills using the Islamic approach in 9 sessions of 90 minutes, and the control group had 8 sessions of 90 minutes. To collect the data, the Fordyce-Isfahan Happiness Questionnaires, Life Satisfaction and Anger Questionnaire were used. Variance analysis with repeated measurements were used for analyzing the data. The findings showed that the happiness skills training package based via the Islamic approach was effective in promoting happiness, life satisfaction and anger control of mothers.
Introduction
Women are the important and basic pillars of every family and play an important role in establishing and maintaining calmness and satisfaction in the family. They are key to identifying and strengthening happiness in the family (Khodadadi & Kalai, 2019). Happiness is a positive emotional state that is characterized by contentment, pleasure, and satisfaction. It includes traits and symptoms such as having positive beliefs about life, positive emotions, and absence of negative emotions (Porfaraj Imran & Rezazade, 2016). The concept of happiness in the Holy Quran is notable. Various studies have been conducted in the field of happiness with an Islamic approach (Mohammadi & Azarbayjani, 2010; Pasandideh, 2011; Zarea et al., 2023; Zarea et al., 2022). Aaccording to Fayyaz and Okhovvat (2018), the meaning of happiness in the Holy Quran is the perception or feeling of openness caused by conquest or receiving blessings that is experienced overtly (on the face) or covertly (internal perception). It causes the mind to expand and it is divided into two false and true types (unstable and stable). Happiness in Quran is associated with a stable state of satisfaction, happiness and expansion (Fayyaz & Okhovvat, 2018). Considering the importance of designing happiness skills training programs based on the Islamic approach in Iran as well as the importance of mothers' happiness in the family, the purpose of this study was to compare the effectiveness of the happiness skills training package with the Islamic approach (as used by Faiyaz and Okhovvat) with the Fordyce happiness training package in regards to factors such as happiness, life satisfaction and anger control of mothers.
Method
The study method was semi-experimental method with pre-test, post-test and 2months follow up. The statistical population of the research included all married mothers aged 20 to 40 in the whole city of Tehran. After the evaluation of the entry criteria, 30 participants were randomly selected and assigned to experimental and comparison groups. The mothers of the experimental group were trained in happiness skills with an Islamic approach in 9 sessions of 90 minutes, and the mothers of the comparison group were trained in Fordyce's happiness program in 8 sessions of 90 minutes. Data was collected using of Fordyce et al.’s (2008) happiness questionnaires, Diener et al.’s (1989) satisfaction with life and Spielberger’s (1999) anger questionnaire. The questionnaires were administered to the participants of both groups in three stages: pre-test, post-test and two-month follow-up. In order to analyze the data, repeated measurement analysis of variance was conducted via SPSS-26.
Results
The means of the age of the female participants in the Fordyce happiness training group and the Islamic happiness training group respectively were 35.5 (SD = 4.80) and 34.8 (3.88). The results of the independent t-test showed that there was no significant difference between the groups in terms of age. Also, the average length of marriage of the female participants was 15.66 (SD = 4.87) for the Fordyce happiness training group and 11.4 (SD = 4.24) for the Islamic happiness training group. Table 1 shows the results of variance analysis with repeated measurements
Table 1
Variance Analysis with Repeated Measurements to Investigate the Change of The Happiness Anger Control, The Life Satisfaction Variable in The Islamic Happiness Education Program
Statistical power
Effect Size
Sig.
F
mean of the squares
Degree of freedom
Sum of squares
Effect source
Variables
0.98
0.49
0.0001
16.315
725.203
1.1444
829.499
Time
Happiness
0.43
0.162
0.081
3.274
14.549
1.144
166.481
Time*Group
44.45
19.445
864.326
Error
0.063
0.007
0.728
0.125
67.626
1
67.626
Group
541.355
17
9203.041
Error (group)
0.999
0.55
20.761
569.123
1.42
810.387
Time
Anger Control
0.444
0.147
2.941
80.62
1.42
114.808
Time*Group
27.413
24.207
663.578
Error
0.275
0.109
2.077
318.379
1
318.379
Group
153.286
17
2605.867
Error (group)
0.413
0.712
0.0001
41.926
116.562
2
233.123
Time
Life satisfaction
0.113
0.13
2.171
116.562
2
12.071
Time*Group
6.035
34
94.526
Error
0.192
0.072
0.266
1.321
2.78
1
231.598
Group
175.351
17
2980.963
Time
*p< 0/05
According to the significant value obtained, the main effect of time has become significant for the variables of happiness, anger, and life satisfaction. In other words, there were significant changes in the mean scores of these variables from the pre-test to the follow-up. In the Islamic happiness group, the mean of the happiness variable changed from 110.9 in the pre-test to 119.1 in the post-test and 124.1 in the follow-up, while the mean of the anger control variable changed from 109.6 in the pre-test to 115.7 in the post-test. and 121.5 in the follow-up. Also, the mean of the life satisfaction variable has changed from 21.7 in the pre-test to 25.6 in the post-test and 27.7 in the follow-up. The level of happiness in the comparison group with the Fordyce package training also increased in the post-test and follow-up, which was less compared to the Islamic happiness package. Fordyce's happiness training package did not reduce the anger control of mothers, but it had a positive effect on the variable of life satisfaction, which was less than the Islamic approach group.
Conclusion
The results of the present study showed that the Islamic happiness training program had a significant positive effect on happiness, life satisfaction and anger control in mothers compared to the Fordyce group. Thus, it should be said that the Islamic happiness skills training package was more effective for happiness, satisfaction with life and anger control among mothers than the Fordyce package. It can be argued that using a happiness training packages based on people's culture and beliefs can increase the mental health of Iranian families more efficiently.
Ethical Consideration
Compliance with Ethical Guidelines: We strictly observed all ethical considerations during the research process. It included ensuring the confidentiality of participants' identities and obtaining informed consent from all participants.
Author Contributions: This study was written with the participation of all authors. The introduction and method were written by first author. The part of designing the protocol and implementing it was done by first author and second author. All the authors participated in the statistical analysis.
Conflict of Interest: The authors declare no conflict of interest for this study.
Funding: The authors received no financial support for the study.
Acknowledgments: The authors would like to thank all participants for their time and participation in this study.
The article is taken from the master's thesis in the field of personality psychology.
. Corresponding author
کلیدواژه‌ها [English]
با توجه به اهمیت خانواده به‌عنوان اولین نهاد جامعه و شکل‌گیری جامعه‌پذیری فرزندان در آن و نقش روانی، عاطفی، اجتماعی خانواده در الگوگیری رفتاری فرزندان، توجه به حفظ این نظام امری ضروری و انکارناپذیر است (Makhanova et al., 2018). در همین راستا، برای اینکه خانواده بتواند کارکردهای اصلی خود را به‌خوبی ایفا کند، لازم است امنیت و آرامش در کانون آن وجود داشته باشد و سلامت روان آن حفظ شود (Ishaghi & Nikrahan, 2017) که در این میان زنان به‌عنوان ارکان مهم و اساسی هر خانواده‌ای از نقش مهمی در استقرار و حفظ آرامش و ثبات در خانواده برخوردارند و شناسایی و تقویت عواملی که بتواند به شادکامی[1] و نشاط آنها کمک کند، گامی مؤثر و بنیادین برای استحکام چهارچوب خانواده است (khodadadi & kalai, 2019).
امروزه افسردگی یکی از معضلات مهم در دنیاست و تلاش برای کاهش آن به‌ویژه در مادرآنکه نرخ افسردگی آنها از مردان بیشتر است، بسیار اهمیت دارد. مطالعات نیز نشان داده‌اند افزایش شادکامی با کاستن از نرخ افسردگی مرتبط است (Bardeen & Fergus, 2020). بیشتر پژوهشهای حوزه شادکامی در دنیا در کشورهای غربی انجام شده‌اند. یکی از تفاوت‌های مهم مفهوم شادکامی در غرب و شرق، فردی یا اجتماعی دانستن آن است. در کشورهای شرقی افراد کیفیت روابط خود را در ادراک شادکامی خود دخیل می‌دانند حال آنکه در غرب این سازه کاملا فردی و مستقل از دیگران تعریف می‌شود (Gardiner et al., 2020)؛ بنابراین، بررسی شادکامی در جوامع غربی و شرقی به لحاظ تفاوت‌های فرهنگی نیز با یکدیگر تفاوت‌های اساسی دارد. شادی در حوزه روانشناسی یک هیجان است؛ اما شادکامی را می‌توان یک رویکرد و احساس خوشایند پایدار تعریف کرد. شادکامی و سلامت ذهنی در برگیرنده احساسات مثبت مانند لذت، آرامش و تجربه احساس نشاط و رضایت است و درنهایت احساسی است که شخص به کمک آن زندگی خود را معنادار و باارزش می‌داند. به دلیل مزایایی که داشتن زندگی شاد برای افراد دارد، بسیاری از روانشناسان و محققان تلاش کرده‌اند رویکردهایی را برای افزایش شادکامی در زندگی افراد به وجود آورند (Kiani et al., 2020). شادکامی یک حالت عاطفی مثبت است که با خشنودی، لذت و خرسندی مشخص می‌شود و با خود صفات و علائمی ازجمله داشتن باورهای مثبت دربارۀ زندگی، هیجانات مثبت و فقدان هیجانات منفی به همراه دارد (Porfaraj Imran & Rezazade, 2016).
مفهوم شادکامی در قرآن کریم نیز نه‌تنها در ساحت فردی، در ساحت اجتماعی نیز معنا می‌شود. در عین حال که انسان در بعد فردی خویش می‌تواند ادراک شادکامی داشته باشد، این ادراک از جامعه تأثیر می‌پذیرد و بر آن تأثیر می‌گذارد. پژوهشهای مختلفی در زمینه شادکامی با رویکرد اسلامی انجام شده است (Mohammadi & Azarbayjani, 2010 Pasandideh; 2012; Zarea et al., 2022; ).از آنجا که هدف اولیه اسلام، کمال واقعی انسان و رسیدن به معنا و هدف بالاتر در زندگی است، سعادت تأکیدشده در این مکتب باید به گونه‌ای باشد که با هدف خلقت و کمال نهایی انسان منافاتی نداشته باشد. اثربخشی مطالعات بر نقش مثبت معنویت اسلامی در تعیین شادکامی به تأیید رسیده است (Amiruddin et al., 2021). براساس نتایج پژوهشهای فیاض و اخوت، منظور از شادکامی در قرآن کریم، ادراک یا احساس گشایش ناشی از فتح یا دریافت نعمت که به‌صورت آشکار (درچهره) یا پنهان (ادراک درونی) تجربه می‌شود و موجب انبساط خاطر و به دو نوع کاذب و حقیقی (ناپایدار و پایدار) تفکیک می‌شود. شادکامی در قرآن با وضعیت پایدار رضایت، شادکامی و انبساط همراه است. آنها انواع شادکامی از منظر قرآن را به 6 دسته تفکیک کرده‌اند شامل: 1) شادکامی حاصل از کرامت؛ 2) شادکامی حاصل از رعایت حق؛ 3) شادکامی حاصل از ماندگاری؛ 4) شادکامی حاصل از سودمندی؛ 5) شادکامی حاصل از اصلاح و 6) شادکامی حاصل از اطاعت است (Fayyaz & okhovvat, 2018).
نتیجه مطالعه کوچکی و همکاران (Kochaki et al., 2022) نشان داد ارضای نیازهای بنیادین روانشناختی با افزایش شادکامی دانشجویان مرتبط است. با افزایش شادکامی در زندگی از راه آموزش، خلق افراد بالا می‌رود و دیدگا‌ه‌های آنها دربارۀ مسائل زندگی جنبه مثبت‌تری به خود میگیرد. همچنین، در خلق بالا رفتارهای مثبت و منطقی بیشتر است و واکنش‌های مثبت دیگران را نیز به همراه دارد و این می‌تواند باعث رضایت‌مندی شود؛ بنابراین، علاوه بر شادکامی، رضایت از زندگی نیز یکی از عوامل مهمی است که در افزایش سلامت روان مادران نقش بسزایی دارد (Kajbaf et al., 2011). مهم‌ترین عامل در ایجاد رضایت‌مندی از زندگی، رضایت از خود است و اگر فرد احساس کند انسان مفید، ارزشمند و شایسته‌ای است که قابلیت‌ها و توانایی‌های زیادی دارد؛ این امر در شکل‌گیری عزت نفس به او کمک می‌کند و احساس رضایت از خود را افزایش می‌دهد و فرد به خودباوری و اعتماد به نفس می‌رسد (Beiranvand et al., 2014). براساس نظر السون، رضایت از زندگی عبارت است از میزانی که اعضای خانواده احساس شادی می‌کنند و از همدیگر خرسند هستند (Shin et al., 2023). رضایت از زندگی یکی از مؤلفه‌های بهزیستی ذهنی است که نگرش و ارزیابی عمومی فرد نسبت به کل زندگی یا برخی از جنبه‌های آن را در بر میگیرد (Thompson et al., 2022). به عبارت دیگر، مفهوم رضایت از زندگی به عنوان معیاری کلی، نشان‌دهنده گرایش، قضاوت و عکس‌العمل افراد نسبت به محیط اطرافشان است، با ظهور نیازها که با به‌دنیا آمدن انسان همراه است، مسئله رضایت مطرح می‌شود (Ruggeri et al., 2020). به‌طور کلی سازه رضایت از زندگی با مؤلفه ها و عوامل بسیاری همبسته است بخشی از مطالعات در این حیطه بر عوامل و پیش‌بینی‌کننده های فردی
( Clair et al., 2021 Bernarto et al.,2020;) و بخشی بر عوامل و تعیین کننده‌های خانوادگی تأکیده کرده‌اند (omeri et al., 2022).
درپژوهش‌های مختلفی به بررسی احساس رضایت از زندگی و کارکردهای آن پرداخته شده است. طالب‌زاده ثانی و همکاران (Talebzadeh Thani et al., 2023) در پژوهش خود نشان دادند بین شادکامی و رضایت از زندگی ارتباط معناداری وجود دارد. همچنین، شعبانی و همکاران (Shabani et al., 2019) نشان دادند شادی باعث افزایش رضایت از زندگی زنان یائسه می‌شود که می‌توان آن را در حل مشکلات روانشناختی آنها به کار برد. نتایج مطالعه تقی خانی و صالحی (Taghi Khani & Salehi, 2023) نشان داد آموزش شادکامی بر افزایش رضایت از زندگی و سازگاری زناشویی زنان افسرده اثربخش است.
علاوه بر شادکامی و رضایت از زندگی، یکی دیگر از اجزای زندگی سالم و مؤلفه‌ای که در حوزه روانشناسی مثبت‌نگر به آن توجه می‌شود و بر سلامت روان مادران تأثیرگذار است، کاهش عواطف منفی ازجمله خشم[2] است. درواقع شادمانی فردی سه جزء دارد: رضایت‌مندی از زندگی، عواطف و هیجانات مثبت و عواطف و هیجانات منفی مثل خشم. ابراز خشم می‌تواند کلامی یا غیرکلامی باشد؛ مانند نابودکردن مانع یا صرفاً پرتاب‌کردن چیزها (Sohrabi et al., 2018). داشتن مهارت‌های مدیریت خشم باعث افزایش قدرت سازگاری فرد و بالارفتن ظرفیت روانشناختی می‌شود (Jafari et al., 2016). پرخاشگری بر تعامل والدین - فرزند و سایر اعضای خانواده تأثیر منفی می‌گذارد؛ زیرا والدین از مشکلات روانشناختی بیشتری برخوردار و در مهارت‌های فرزندپروری دچار احساس بی‌کفایتی می‌شوند. ابراز خشم و عصبانیت مداوم و ناتوانی در کنترل آن نیز ممکن اسـت منجـر بـه شکسـت در روابط اجتماعی و تعاملات میان‌فردی شود (Bailey, 2011). مسئله خشم در تعاملات مادر - فرزند مسئله‌ای مهم است و شاخص مهمی در تعیین مشکلات رفتاری کودک در مدرسه خواهد بود؛ ازاین‌رو، مدیریت خشم در این رابطه دوجانبه نقش اساسی در سلامت روان ایفا می‌کند (Shokouhi Yekta et al., 2013).
برخی از نظریه پردازان رسیدن به شادکامی را ازطریق توجه به ارزش‌ها و اهداف معنوی، نیازهای اساسی، معناداربودن زندگی و عشق به خدا امکان‌پذیر می‌دانند و معتقدند افراد با گرایش دینی، با این عقیده که در جهان مقصد والایی وجود دارد، می‌توانند شادکامی خود را ارتقا بخشند (French & Joseph,2017). رشتیانی و همکاران (Rashtiani et al., 2019) در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که آموزش معنویت و رضایت از زندگی با توجه به پتانسیلی که خانواده‌های دارای کودکان استثنایی دارند، تأثیر معنی‌داری بر شادکامی آنان دارد. یافته‌های پژوهش پور زور (pour zor, 2022) نیز نشان داد آموزش راهبردهای مقابله‌ای با تأکید بر آموزه‌های اسلامی بر شادکامی و رضایت از زندگی والدین کودکان دارای ناتوانی‌های یادگیری مؤثر است. در پژوهشی دیگر، زارع میرک‌آباد و همکاران (Zare Mirkabad et al., 2022) نشان دادند آموزش شادکامی اسلامی بر افزایش نشاط ذهنی و عواطف مثبت و کاهش عواطف منفی در زنان با تعارض زناشویی مؤثر است. فروغی دهنوی (Foroughi Dhanavi, 2018) نیز در پژوهش خود نشان داد روش‌های افزایش شادکامی با رویکرد اسلامی بر شادی و کیفت زندگی در مدرسه دانش‌آموزان پسر ششم ابتدایی تأثیر دارد.
شادکامی از مهم‌ترین موضوعات روانشناسی مثبت است که نظریات مختلف و پژوهشهای متعددی را به خود اختصاص داده است. ازجمله مداخلات شادکامی در این حوزه، برنامه مداخله شادکامی فوردایس[3] است. زیـربنـای برنامه فوردایس این است کـه اگـر شـخص بخواهـد می‌تواند همانند افراد شاد، شادمان باشد. چهارده عنصـر شـناختی رفتـاری فـوردایس کـه هشـت مـورد آنها شناختی و شش مورد، رفتاری است و بـرای افـزایش شادمانی برنامه‌ریزی‌شده شـامل افـزایش فعالیـت، افزایش روابط اجتماعی، افزایش خلاقیت، برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی، دورکردن نگرانی، کاهش توقعات و انتظارات، افزایش تفکر مثبت و خـوش‌بینـی، زنـدگی در زمـان حـال، پـرورش شخصـیت سـالم، پـرورش شخصیت اجتماعی، خودبودن، از بین بردن احساسات منفی، تقویـت روابـط نزدیـک و صـمیمانه و اولویـت‌دادن به شادی هستند (Samin et al., 2018). در ایران نتایج مطالعه قضاوی و همکاران (Ghazavi et al., 2017) نشان داد برنامه آموزش شادکامی فوردایس می‌تواند میـزان شـادکامی پرسـتاران را افزایش دهد. جدیدیان و بهمرام Jaedian & Bahram, 2018)) در مطالعه خود نشان دادند برنامۀ شناختی -رفتاری شادکامی فوردایس بر میزان شادکامی دانش‌آموزان، تأثیر مثبت و معناداری داشته است. حرانوف و پیرانی (Haranof & Pirani, 2022) نشان داد آموزش الگوی شادکامی فوردایس بر عملکرد خانوادگی و کفایت اجتماعی مادران کودکان کم‌توان ذهنی مؤثر است؛ بنابراین، به نظر می‌رسد آموزش مهارت‌های شادکامی از اهمیت بسزایی برخوردار است؛ اما خلأ موجود در این آموزش‌ها کم‌توجهی به برنامه‌های آموزشی درخصوص مداخلات شادکامی با رویکردهای بومی و متناسب با فرهنگی ایرانی اسلامی جامعه ایران است. ایران ساخت جمعیتی مذهب‌محور دارد و انتظار می‌رود آموزش شادکامی مبتنی بر رویکردهای اسلامی بتواند کارآیی مناسبی در جهت کاهش آسیب‌های ارتباطی والدین به‌ویژه مادران داشته باشد. با توجه به اهمیت طراحی برنامه‌های آموزشی مهارت‌های شادکامی مبتنی بر رویکرد اسلامی در ایران از یک طرف و اهمیت شادکامی مادران در خانواده و تأثیر آن بر سایر اعضای خانواده از طرف دیگر، هدف مطالعه حاضر، مقایسه اثربخشی بسته آموزشی مهارت‌های شادکامی با رویکرد اسلامی (براساس پژوهش فیاض و اخوت) و بسته آموزش شادکامی فوردایس بر میزان شادکامی، رضایت از زندگی و کنترل خشم مادران بود.
روش
روش، جامعه آماری و نمونه: پژوهش حاضر از منظر هدف، جزء پژوهشهای کاربردی محسوب می‌شود و از منظر گردآوری داده‌ها شامل دو بخش است که بخش اول شامل تدوین بستة شادکامی مبتنی بر یک رویکرد اسلامی است و بخش دوم، کمی و از نوع نیمه‌آزمایشی با طرح پیش‌آزمون، پس‌آزمون با گروه مقایسه و دوره پیگیری دو ماهه است. جامعه آماری پژوهش شامل مادران متأهل 20 تا 40 ساله شهر تهران بود که در فضای مجازی و گروه‌ها و کانال‌های پیام رسان‌های مختلف (ایتا، بله و واتساپ) در سال 1401 عضو بودند. این بازه سنی به دلیل بیشتر دردسترس بودن این گروه از مادران در فضای مجازی و همین‌طور امکان مشارکت فعال و مستمر در جلسات آموزشی انتخاب شدند. در پژوهش حاضر از روش نمونه‌گیری غیر تصادفی در دسترس استفاده شد؛ در مرحله نخست، اطلاعیه‌ای مبنی‌بر برگزاری دوره آموزشی مهارت افزایی مادران به صورت رایگان در شبکه‌های اجتماعی مذکور ارسال شد. داوطلبین بعد از اعلام آمادگی و ارسال اطلاعات و شماره تماس در پیام‌رسان‌ها، ازطریق مصاحبه تلفنی ازنظر ملاکهای ورود به پژوهش شامل بازه سنی 20 تا 40 سال، تأهل، مسلمان‌بودن، عدم اقدام برای طلاق، زندگی در کنار همسر، مادربودن و نداشتن اختلالات روانشناختی (شامل: اضطراب، افسردگی، وسواس، مشکلات سایکوتیک و ... ) و عدم مصرف داروهای روانپزشکی بررسی شدند. پس از ارزیابی، افرادی که ملاکهای ورود را داشتند، به تعداد 15 نفر به صورت تصادفی در دو گروه آزمایشی و مقایسه قرار گرفتند که پس از ریزش در انتهای دوره پیگیری 10 نفر در گروه آزمایش و 9 نفر در گروه مقایسه قرار داشتند. مادران گروه آزمایش در 8 جلسه 90 دقیقه‌ای (و یک جلسه جمع بندی) تحت آموزش مهارت‌های شادکامی با رویکرد اسلامی قرار گرفتند و گروه مقایسه در طی 8 جلسه 90 دقیقه‌ای تحت آموزش برنامه شادکامی فوردایس قرار گرفتند. با توجه به محدودیت های زیادی که مادران در رفت وآمد داشتند آموزش‌ها به صورت جلسات آنلاین در بستر اسکای روم به آدرس https://www.skyroom.online/ch/elmshahr/iaip.psy به‌صورت یک ساعت و نیم هفته‌ای یک‌بار انجام شد. معیارهای خروج عبارت بودند از غیبت در بیشتر از یک جلسه از جلسات آموزشی و مصرف داروی روانپزشکی. جمع‌آوری داده‌ها براساس پرسشنامه‌های شادکامی فوردایس لیاقت دار و همکاران 2008) Liaghatdar et al.,)، رضایت از زندگی داینر و همکاران (Diener et al.,1985) و پرسشنامه خشم اسپیلبرگر (Spielberger et al.,1999) صورت گرفت.
ابزار سنجش: پرسشنامه شادکامی فوردایس [4]IFHI)): آیزنک (Eysenck, 1990) براساس چهارده مهارت فوردایس ابزاری برای سنجش این مهارت‌ها تهیه کرد. او برای هر کدام از اصول چهارده گانه سه سؤال در نظر گرفت؛ یعنی هر سه سؤال، یکی از مهارت‌های شادکامی را می‌سنجید و سه سؤال برای سنجش شادکامی کلی در نظر گرفته می‌شد؛ درنتیجه، کل سؤالات پرسشنامه به 45 رسید. در ایران با توجه به یافته‌های لیاقتدار و همکاران et al., 2008) Liaghatdar)، سؤالات ابزار با فرهنگ ایرانی تطبیق داده شد و مهارت شانزدهم(بیان احساسات) با طرح سه سؤال به آن اضافه شد. پرسشنامه شادکامی فوردایس-اصفهان با 48 سؤال ۱۰ گزینه‌ای به‌ترتیب از ۰ تا ۱۰ نمره‌گذاری و هنجاریابی شد. در پژوهش لیاقتدار و همکارانet al., 2008) Liaghatdar) ، ضریب همسانی درونی این پرسشنامه به روش آلفای کرونباخ 92/0 و پایایی آن به روش بازآزمایی در فاصله دو هفته تا دو ماه 70/0 محاسبه کردند. روایی محتوایی توسط پنج نفر متخصص علوم رفتاری تأیید شد. روایی هم‌زمان هم ازطریق سنجش همبستگی با سیاهه شادکامی آکسفورد در نمونه پژوهش 727 نفری از دانشجویان دانشگاه‌های اصفهان 73/0 محاسبه شد. روایی سازه این پرسشنامه نیز در پژوهش عابدی (Abedi, 2002) تأیید شد؛ به این صورت که در این پژوهش این پرسشنامه توانست دانشجویان افسرده و غیر افسرده را متمایز سازد. در پژوهش حاضر پایایی پرسشنامه با روش آلفای کرونباخ 89/0 به دست آمد.
پرسشنامه رضایت از زندگی[5] (SWLS): دینر و دیگران (Dineer el at., 1985) پرسشنامه را برای همه گروه‌های سنی تهیه کردند. پرسشنامه متشکل از 48 سؤال بود که میزان رضایت از زندگی و بهزیستی را منعکس می‌کرد و تحلیل عاملی نشان داد از سه عامل تشکیل شده است. 10 سؤال آن با رضایت از زندگی مرتبط بود که پس از بررسی‌های متعدد درنهایت به 5 سؤال کاهش یافت و به‌عنوان یک مقیاس مجزا استفاده شد. روش نمره گذاری براساس طیف 7 درجه‌ای لیکرت است. دامنه نمرات بین 5 تا 35 است. امتیاز بالاتر شاخص سطوح رضایت‌مندی بیشتر از زندگی است. در نسخه اصلی پرسشنامه پایایی پرسشنامه به روش آزمون باز آزمون 82/0 و پایایی به روش آلفای کرونباخ 89/0 به دست آمد. این پرسشنامه در بین گروه‌های مختلفی استفاده شده است که شامل کودکان، دانشجویان، نوجوانان، بزرگسالان، بیماران غیر روانی و سالمندان می‌شود (Dineer el at., 1985). بیانی و همکاران (2006 Bayani et al.,) اعتبار و روایی مقیاس رضایت از زندگی را روی دانشجویان ایرانی بررسی کردند و پایایی مقیاس را با آلفای کرونباخ 83/0 و با روش بازآزمایی 69/0 گزارش کردند. روایی سازه پرسشنامه را ازطریق روایی همگرا با استفاده از فهرست شادکامی آکسفورد OHI (Argyle, 2001) و فهرست افسردگی بک BDI (et al.,1961 Beck) برآورد شد. براساس نتایج این پژوهش، پرسشنامه مذکور یک ابزار مفید در پژوهشهای روانشناختی ایرانی است. پایایی این پرسشنامه در پژوهش حاضر 76/0 مشخص شد.
پرسشنامه خشم اسپیلبرگر (STAXI-2): اسپیلبرگر (Spielberger et al., 1999) این پرسشنامه را ساخته است و به سنجش خشم افراد در ابعاد مختلفی می‌پردازد. پرسشنامه برای گروه سنی 30-16 سال تهیه شده است و از 57 سؤال و شش مقیاس و پنج خرده‌مقیاس برای ارزیابی حالت خشم (احساس خشمگینانه، تمایل به بروز کلامی خشم، تمایل به بروز فیزیکی خشم)، صفت خشم (خلق‌وخوی خشمگینانه، واکنش خشمگینانه) و نیز شیوه‌های بیان خشم و کنترل آن (بروز خشم بیرونی، بروز خشم درونی، کنترل خشم بیرونی، کنترل خشم درونی) تشکیل شده است. نمره‌گذاری پرسشنامه براساس طیف لیکرت 4 درجه‌ای از هرگز (1) تا همیشه (4) است. این ابزار روی 473 نفر از افراد بالای 18 سال اجرا شده است. در پژوهش خدایاری فرد و همکاران (Khodayari Fard et al., 2006) افراد متخصص، روایی محتوایی این آزمون را بررسی و تأیید کردند. ضرایب پایایی با استفاده از آلفای کرونباخ برای حالت خشم، صفت خشم و شیوه‌های بیان خشم (درونی و بیرونی) و کنترل آن (درونی و بیرونی) به‌ترتیب برابر 93/0، 83/0، 60/0، 73/0، 89/0، 87/0 برآورد شد. پایایی این پرسشنامه در پژوهش حاضر با استفاده از روش آلفبای کرونباخ 89/0 محاسبه شد.
روش اجرا و تحلیل: بخش اول: تدوین بسته: بخش اول پژوهش شامل طراحی و تدوین بسته آموزشی مهارت‌های شادکامی با رویکرد اسلامی براساس کتاب مهارت‌های شادکامی (Fayyaz & Okhovvat, 2018) برای مادران بود که مراحل زیر برای آن طی شد:
جدول 1
محتوای پروتکل برنامه آموزش شادکامی مبتنی بر یک الگوی اسلامی اقتباس از اخوت و فیاض Fayyaz & Okhovvat, 2018))
Table 1
The Content of the Protocol of the Happiness Training program Based on an Islamic Model (Adapted from Fayyaz & Okhovvat, 2018)
|
جلسه |
محتوای جلسات |
|
اول |
آشنایی با محتوای دوره و شناسایی و تعریف شادکامی معرفی درمانگر به شرکت‌کنندگان، توضیح قوانین شرکت در گروه آموزشی، معرفی دوره ارائه تعاریفی از شادکامی، انواع شادکامی (پایدار و ناپایدار)، ارائه سؤالات چالشی درباره شادکامی، ماهیت آن، عوامل عدم شادکامی و کسب شادکامی پایدار و آموزش مرحله‌ای آن، تعریف درمانگر از شادکامی و انواع آن و ارائه تکلیف |
|
دوم |
شادکامی سودمندانه 1 (شناسایی سود و ضرر): گرفتن بازخورد دربارۀ تکلیف جلسه گذشته و برطرف‌کردن ابهامات آنها؛ بیان تجربه شادکامی در زندگی (شادکامی حاصل از سودمندی)؛ به چالش کشیدن آزمودنی‌ها در رابطه با احساس سودمندی و شادی حاصل از آن؛ ارائه تعریف شادکامی سودمندانه؛ بیان مفهوم نفع و ضرر برای انسان در زندگی و در قرآن کریم و روایات اهل بیت (موضوع نفع و ضرر در تقابل با هم ذکر شده و مالکیت نفع و ضرر اختصاصاً به خدا نسبت داده شده است)؛ معرفی جلوه‌های نفع و ضرر در آیات و روایات؛ بیان مؤلفه‌های محقق‌کردن معنای سودمندی (تطبیق‌دادن اولویت‌های سودمندی را با شرایط، مشخص‌کردن کیفیت سودمندی‌اش، برنامه‌ریزی در کارها)؛ بیان موقعیت‌های عدم احساس سودمندی از سوی آزمودنی‌ها؛ مجهزشدن به مهارت‌های شادکامی سودمندانه برای برون‌رفت از چنین موقعیت‌هایی و ارائه تکلیف خانگی |
|
سوم |
شادکامی سودمندانه 2 (آموزش تفکر خلاق و فعال و مفید): گرفتن بازخورد دربارۀ تکلیف جلسه گذشته و برطرف‌کردن ابهامات آنها، آموزش مهارت‌های شادکامی سودمندانه: 1- آموزش حذف شکست‌های کوچک: بیان مصادیق از شکست‌های کوچک، 2- کمک به ارتقای توان تفکر افراد: بیان عواملی که نشان‌دهنده قدرت تفکر بالاست، بازگشت به مثال اصلی و تجزیه‌وتحلیل آن با توجه به این عوامل؛ بیان عوامل تفکر فعال (پرسش، حل مسئله و عبرت)؛ 3- شناساندن باورهای مخرب به افراد: (برخی از رفتارهایی که تبدیل به سبک زندگی شده‌اند و روزانه تکرار می‌شوند، از آنجایی که مبناهای محکمی ندارند، درنهایت منجر به بیهودگی و پوچی در زندگی می‌شوند). ارائه تکلیف خانگی بیان جدول ارزیابی سودمندی رفتاری و لیست‌کردن رفتارهای روزانه و دلیل انجام آنها |
|
چهارم |
شادکامی سودمندانه 3 (توانایی برنامه‌ریزی کردن و فراگرفتن رویکردهای جدید به زندگی برای لذت‌بردن از آن): گرفتن بازخورد دربارۀ تکلیف جلسه گذشته و برطرف‌کردن ابهامات احتمالی و پاسخ به سؤالات؛ ادامه آموزش مهارت‌های شادکامی سودمندانه: 1- آموزش برنامه‌ریزی به افراد (عملی‌کردن آنها)، بیان مؤلفه‌های برنامه‌ریزی: (داشتن توان پیش‌بینی برای برنامه‌ها و شناخت ابعاد زمان، تفکر و اراده، تعیین مقصد مشخصی، امید به آینده، رضایت خداوند سپس رسیدن به شادکامی درونی)؛ بیان نتایج عدم برنامه مشخص (روزمرگی، بیهودگی، خستگی، کسالت و درنتیجه عدم شادکامی)؛ 2- اضافه‌کردن فعالیت‌های لذت‌بخش: ارائه تکلیف لیست‌کردن فعالیت‌های لذت‌بخش؛ 3- جایگزینی نگاه عاقبت نگر به جای حسرت‌آمیز: ارائه تکلیف خانگی (لیست‌کردن افکار منفی) |
|
پنجم |
شادکامی سودمندانه 4 (دستیابی به مقاصد پایدار حقیقی): گرفتن بازخورد دربارۀ تکالیف جلسه گذشته و پاسخ به سؤالات و ابهامات احتمالی؛ ادامه آموزش مهارت‌های شادکامی سودمندانه: 1- تعیین مقصد مشخص برای زندگی افراد (تعاریف مقاصد حقیقی و غیر حقیقی) ارائه تکلیف (لیست‌کردن برنامه‌ها در ذیل یک مقصد مهم)؛ 2- توجه‌دادن آنها به کیفیت عمل و انجام عمل خیر (بیان نفع و ضرر به‌عنوان مفهوم پایه و جنس مفهوم خیر و شر به آزمودنی‌ها)؛ بیان مصادیق خیر در قرآن کریم و روایات؛ ارائه تکلیف خانگی لیست‌کردن اعمالی پر سود و اعمال بی‌فایده و پوچ و ارزیابی‌کردن اعمال |
|
ششم |
شادکامی کرامت‌مدارانه (فهم معنی واقعی نعمت و صبر): گرفتن بازخورد دربارۀ تکلیف جلسه گذشته و پاسخ به سؤالات احتمالی؛ بیان انواع شادکامی (شادکامی حاصل از کرامت: شادکامی همراه با ثبات و بدون تزلزل بوده) بیان عامل حفظ کرامت انسان‌ها: شرمسارنبودن نزد خداوند؛ انواع کرامت: کرامت ذاتی انسان و دیگری موقعی که انسان آسیب می‌بیند؛ بیان ملاکهای ارزشمندی از سوی آزمودنی‌ها و دسته‌بندی‌کردن آنها و مقایسه ملاک‌ها از سوی آنها؛ آموزش مهارت‌های کرامت: 1- یادآوری‌کردن نعمت‌ها: ارائه تکلیف لیست‌کردن نعمت‌های زندگی و لیست‌کردن نعمت‌هایی که ندارند؛ بیان کاربرد مناسب از نعمت‌هایی که دارند، بیان کاربرد مناسب در صورت داشتن نعمت‌هایی که اکنون ندارند؛ ارائه تکلیف خانگی بیان نعمت‌های زندگی و شکر زبانی و عملی آنها؛ اولویت‌بندی نعمت‌ها برحسب اهمیت و مشخص‌کردن نعمت‌های ارزشمند 2- آموزش صبر: انواع صبر (در قبال عمل به وظایف، ترک معصیت، بلا و مصیبت) ارائه تکلیف خانگی راهکارهای صبورانه در زندگی |
|
هفتم |
شادکامی ماندگار 1 و شادکامی اصلاح‌گرایانه: گرفتن بازخورد دربارۀ تکلیف جلسه گذشته و پاسخ به سؤالات احتمالی؛ تعریف شادکامی ماندگار: با هدف تقویت ذکر و جنبه‌های آن در انسان؛ ارائه فعالیت به آزمودنی‌ها: در نظر گرفتن دارایی‌های زندگی و بیان اینکه صرف داشتن آنها احساس خوشبختی می‌کنند؛ توجه‌دادن انسان‌ها به ذکر (توجه‌کردن به نفس) ارائه تکلیف توصیف موقعی‌ها با توجه به حضور خدا و بدون توجه به حضور خدا؛ بیان شادکامی اصلاح‌گرایانه با هدف دستیابی به رشدیافتگی و تزکیه؛ تعریف شادکامی حاصل از اصلاح؛ بیان تزکیه (شادکامی واقعی)، نفع در شادکامی حاصل از اصلاح؛ آموزش مهارت‌های اصلاح امور: 1-شناخت و اصلاح عیوب: ارائه تکلیف خانگی بیان عیوب خود و رفع آنها، وارسی‌کردن عیوب دیگران در خود و رفع آنها؛ 2- بازبینی دوستی‌ها و روابط نزدیک: تکلیف خانگی بیان ویژگی‌های دوست خوب |
|
هشتم
|
شادکامی حاصل از رعایت حق و شادکامی حاصل از اطاعت: گرفتن بازخورد دربارۀ تکلیف جلسه گذشته و برطرف‌کردن ابهامات احتمالی؛ تعریف شادکامی حاصل از رعایت حق (ترجیج‌داشتن خواسته‌های دیگران بر خواسته‌های خود خود) با هدف ایثارگری در جهت قربه الی الله؛ ارائه تکلیف بیان تجربه‌های خود و احساس حاصل از آن؛ ارائه راهکارهای ایجاد این شادکامی (رویکرد فعالانه نه منفعلانه)، تعریف شادکامی حاصل از اطاعت (نتیجۀ سبکی از زندگی مجاهدانه و صابرانه) با هدف شناخت موازین عقلی و شرعی و میزان عمل به آنها؛ نفع در شادکامی اطاعت‌پذیرانه (در نظر گرفتن باید و نبایدهای زندگی افراد) و ارائه تکلیف لیست‌کردن بایدها و نبایدهای بستر کاری؛ ارائه تکلیف بیان ویژگی‌های افراد دارای شادکامی اطاعت‌پذیرانه؛ ارائه راهکار ایجاد این شادکامی(خواست خدا نه خواست خود) ارائه تکلیف خانگی (بیان‌کردن ویژگی‌هایی که نشان‌دهنده تبعیت از خداوند است) |
|
|
جمع‌بندی: پاسخ به سؤالات و گرفتن بازخورد تکالیف، جمع‌بندی مطالب؛ نظر مخاطبین دربارۀ دوره و اثراتی که بر آنها گذاشته است؛ اجرای پس‌آزمون |
خلاصه بسته آموزشی مهارت‌های شادکامی فوردایس در جدول 2 ارائه شده است. آموزش شادمانی بر پایه راهبرد شناختی - رفتاری طبق مدل فوردایس (Fordyce, 1983) است. این مدل برای افزایش شادمانی افراد جامعه ایجاد شده که شامل ۱۴ ماده است. این برنامه ۸ عنصر شناختی و ۶ عنصر رفتاری دارد. در ایـن مداخلـه از بیـن 14 فوردایـس 12 مورد، انتخـاب و طـی 8 جلسـه 90 دقیقه‌ای آمـوزش داده شد. 2 عنصـر در ایـن پژوهـش شـامل: پـرورش شـخصیت اجتماعـی و شـخصیت سـالم اسـتفاده نشد کـه به نظـر می‌رسـد در یـک مطالعـه کوتاه‌مـدت پـرورش شـخصیت اجتماعـی و سـالم امکانپذیـر نباشـد. فوردایـس خاطـرنشـان می‌سازد عـدم آمـوزش 2 عنصـر پـرورش شـخصیت سـالم و اجتماعـی در زمانـی کـه دوره آموزشـی بـه بیـش از 2 مـاه طـول بکشـد، ضـرورت دارد و دوره آموزشـی 2 مـاه و کمتـر خللـی در تأثیـر آمـوزش نـدارد. برنامـه آمـوزش شـادکامی فوردایس براسـاس محتـوای تعیین‌شـده در جـدول (2) به‌صـورت مجازی با ذکـر مثـال و پرسـش و پاسـخ بـه والدیـن ارائـه شـد.
جدول 2
جلسات آموزشی شادکامی فوردایس (Fordyce, 1983)
Table 2
Fordyce Happiness Training Sessions
|
جلسه |
محتوای جلسات |
|
یکم |
معارفـه و آشـنایی اعضـا بـا یکدیگـر، اجـرای پیش‌آزمـون، توافـق دربارۀ تعـداد و زمـان جلسـات. ضـرورت شـادکامی در زندگـی و دریافـت بازخـورد از جلسـه |
|
دوم |
معرفی فرمول شادی ۲- معرفی کلی تکنیک‌های شادمانی ۳- ارائه تکنیک افزایش فعالیت جسمانی، آمـوزش مهـارت بیـان احساسـات، نامگـذاری صحیـح احساسـات، آمـوزش مهـارت افزایـش خوشـ‌بینی و ایجـاد و افزایـش روابـط صمیمانـه در زندگـی و ارائـه تکالیـف خانگـی |
|
سوم |
ارائه فرمول شادمانی، ارائه تکنیک افزایش روابط اجتماعی، بررسـی تکالیـف خانگـی و مشـکلات در امـر اجـرای تکالیـف، آمـوزش مهـارت افزایـش فعالیـت جسـمانی، روابـط اجتماعـی و ارائـه تکالیـف خانگی |
|
چهارم |
ارائه تکنیک توسعه خوش‌بینی، بررسی تکالیف خانگی، مهارت‌های آموزش دوری از افکار نگران‌کننده و راهبردهای مقابله با استرس و ارائه تکالیف خانگی |
|
پنجم |
ارائه تکنیک پرورش، بررسـی تکالیـف خانگـی، آمـوزش مهـارت برنامه‌ریـزی و سـازماندهی (مدیریت زمـان) و آموزش مهارت زندگی‌کـردن در زمان حال، ارائـه تکالیف خانگی |
|
ششم |
ارائه تکنیک گریز از نگرانی، ارائه تکنیک کاهش انتظارات بررسـی تکالیـف جلسـه قبـل، آمـوزش مهارت خودواقعی بودن شـامل (شناسـایی انواع خود، بررسـی خودپنداره، ارائـه راهکارهای دسـتیابی بـه خـود واقعـی و حرکـت به سـوی خود مثبـت) ارائـه تکالیف خانگی |
|
هفتم |
بررسـی تکالیـف خانگـی، آمـوزش آشـنایی بـا نمونه‌هایی از شـخصیت‌های سـالم و ناسـالم و معرفـی ویژگی‌هـای شـخصیت سـالم و ارائـه تکالیـف خانگـی |
|
هشتم |
بررسـی تکالیـف خانگـی، آمـوزش مهـارت کاهـش توقعـات و آرزوهـا و آمـوزش اولویـت‌دادن بـه شـادی، اجـرای پس‌آزمـون، تشـکر و قدردانـی از اعضـای گـروه |
بخش دوم، بخش کمی:
بخش کمی و اجرای بسته‌ها در دو گروه آزمایش و مقایسه بود که به روش شبه‌آزمایشی انجام شد و پیگیری دو ماهه داشت. افراد داوطلب و واجد شرایط به‌طور تصادفی در دو گروه آزمایش و مقایسه قرار گرفتند و پژوهشگر، آموزش‌ها را به آنها داد. پرسشنامه در سه مرحله پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری دو ماهه روی شرکت کنندگان هردو گروه اجرا شد. به‌منظور تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از آزمون تحلیل واریانس اندازه‌گیری مکرر با نرم‌افزار SPSS نسخه 26 استفاده شد.
یافته‌ها
میانگین و انحراف معیار سن شرکت‌کنندگان زن در گروه آموزش شادکامی فوردایس 556/35 و انحـراف معیـار 799/4 در گروه آموزش شادکامی اسلامی 8/34 و انحراف معیار 882/3 بود. نتایج آزمون تی مستقل نشان داد بین گـروه‌هـا ازنظـر سن تفاوت معنادار وجود ندارد. همچنین، میانگین طول مدت ازدواج شـرکت‌کننـدگان زن درگروه آموزش شادکامی فوردایس 667/15 و انحراف معیار 873/4 و گروه آموزش شادکامی اسلامی 4/11 و انحراف معیـار 248/4 بودند. جدول 3 ویژگی‌های جمعیت‌شناختی شرکت‌کنندگان را در زمینه تحصیلات، تعداد فرزندان و شغل نشان می‌دهد.
جدول 3
نمرات آزمودنی‌ها براساس متغیرهای جمعیت‌شناختی (نمونه: 19)
Table 3
Subjects Based on Demographic Variables
|
نام متغیر |
گروه |
نتیجه مقایسه دو گروه |
||
|
شادکامی فوردایس (9 نفر) |
شادکامی اسلامی (10 نفر) |
|||
|
تحصیلات |
دیپلم |
3 (3/33) |
0 (0/0) |
χ2 = 978/10 Sig. = 052/0
|
|
کاردانی |
1 (1/11) |
0 (0/0) |
||
|
کارشناسی |
4 (4/44) |
4 (0/40) |
||
|
کارشناسی ارشد |
0 (0/0) |
5 (0/50) |
||
|
دکتری |
0 (0/0) |
1 (0/10) |
||
|
حوزوی |
1 (1/11) |
0 (0/0) |
||
|
تعداد فرزندان |
1 |
2 (2/22) |
3 (0/30) |
χ2 = 552/1 Sig. = 460/0
|
|
2 |
4 (4/44) |
6 (0/60) |
||
|
3 |
3 (3/33) |
1 (0/10) |
||
|
شغل |
خانه‌دار |
9 (0/100) |
6 (0/60) |
χ2 = 560/4 Sig. = 087/0 |
|
شاغل |
0 (0/0) |
4 (0/40) |
||
بنابر جدول شماره 3، دو گروه در زمینه تحصیلات، تعداد فرزندان و شغل تفاوت معناداری ندارند. میانگین و انحراف استاندارد شادکامی و رضایت از زندگی و کنترل خشم در مراحل پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری، به تفکیک دو گروه آزمایش و مقایسه در جدول 4 ارائه شده است:
جدول 4
شاخص‌های توصیفی نمرات آزمودنی‌های دو گروه در متغیرهای پژوهش
Table 4
Mean and standard deviation of research variables in experimental and comparison groups
|
نام متغیر |
گروه شادکامی فوردایس (9 نفر) |
گروه شادکامی اسلامی (10 نفر) |
|||
|
میانگین |
انحراف معیار |
میانگین |
انحراف معیار |
||
|
شادکامی |
پیش‌آزمون |
556/112 |
97/15 |
9/110 |
342/12 |
|
پس‌آزمون |
556/117 |
231/14 |
1/119 |
432/12 |
|
|
پیگیری |
444/117 |
24/14 |
1/124 |
992/14 |
|
|
کنترل خشم |
پیش‌آزمون |
111/116 |
885/4 |
6/109 |
467/6 |
|
پس‌آزمون |
667/122 |
489/11 |
7/115 |
982/5 |
|
|
پیگیری |
222/122 |
234/11 |
5/121 |
911/5 |
|
|
رضایت از زندگی |
پیش‌آزمون |
889/18 |
918/6 |
7/21 |
19/9 |
|
پس‌آزمون |
333/21 |
649/7 |
6/25 |
553/8 |
|
|
پیگیری |
667/22 |
538/6 |
7/27 |
181/7 |
|
نتاتج جدول 4 نشان داد میانگین شادکامی و میانگین رضایت از زندگی گروه آزمایش برنامه شادکامی اسلامی در پس‌آزمون در مقایسه با گروه مقایسه افزایش داشته است. همچنین، میانگین احساس خشم گروه آزمایش برنامه شادکامی اسلامی در پس‌آزمون در مقایسه با گروه مقایسه کاهش داشته است؛ اما معناداری این تغییر در ادامه با تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر بررسی شده است.
قبل از ارائه نتایج تحلیل آزمون واریانس آمیخته، پیش‌فرض‌های آزمون‌های پارامتریک سنجش شدند. نتایج آزمون موچلی بیانگر آن بود که پیش‌فرض کرویت داده‌ها در متغیرهای شادکامی ورضایت از زندگی و کنترل خشم رعایت شده است (05/0>p) درنهایت، پیش‌فرض همگنی واریانس نیز با آزمون لوین سنجش شد که نتایج آن معنادار نبود که این یافته نشان می‌داد پیش‌فرض همگنی واریانس‌ها رعایت شده است (05/0>p). نتایج آزمون ماچلی بیانگر آن بود که پیش‌فرض کرویت داده‌ها در متغیرهای شادکامی (01/0p<، Mauchly's W= 0/251) و رضایت از زندگی (05/0>p، Mauchly's W= 0/896) و کنترل خشم (05/0>p، Mauchly's W= 0/595) رعایت شده است. برای بررسی اثرات عوامل درون گروهی، از آماره آزمون باکس مربوط به برقراری فرض کرویت استفاده شد که نتایج نشان داد چون مقدار معناداری آزمون باکس برای متغیر شادکامی بزرگ‌تر از 001/0 (003/0)، متغیر کنترل خشم بزرگ‌تر از 001/0 (078/0) و متغیر رضایت از زندگی بزرگ‌تر از 001/0 (641/0) به دست آمده است، آزمون باکس معنادار نیست؛ بنابراین، از فرض همگنی همبستگی‌های درونی تخطی نشده است.
(Box's M =.13/30 و F =1/17 و P = 0/30)
جدول 5 نتابج تحلیل واریانس با اندازه‌گیری‌های مکرر را نشان می‌دهد.
جدول 5
تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر برای بررسی تغییر متغیرهای شادکامی، کنترل خشم و رضایت از زندگی در برنامه آموزش شادکامی اسلامی
Table 5
Variance Analysis with Repeated Measurements to Investigate the Change of the Happiness, Anger Control, the Life Satisfaction Variable in the Islamic Happiness Training Program
|
متغیرها |
منبع اثر |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی |
میانگین مجذورات |
آماره F |
Sig. |
اندازه اثر |
توان آماری |
|
شادکامی
|
زمان |
499/829 |
144/1 |
203/725 |
315/16 |
000/0 |
49/0 |
98/0 |
|
زمان * گروه |
481/166 |
144/1 |
549/145 |
274/3 |
081/0 |
162/0 |
43/0 |
|
|
خطا (زمان) |
326/864 |
445/19 |
45/44 |
|
|
|
|
|
|
گروه |
626/67 |
۱ |
626/67 |
125/0 |
728/0 |
007/0 |
063/0 |
|
|
خطا (گروه) |
041/9203 |
۱۷ |
355/541 |
|
|
|
|
|
|
کنترل خشم
|
زمان |
387/810 |
424/1 |
123/569 |
761/20 |
|
55/0 |
999/0 |
|
زمان * گروه |
808/114 |
424/1 |
628/80 |
941/2 |
|
147/0 |
444/0 |
|
|
خطا (زمان) |
578/663 |
207/24 |
413/27 |
|
|
|
|
|
|
گروه |
379/318 |
1 |
379/318 |
077/2 |
|
109/0 |
275/0 |
|
|
خطا (گروه) |
867/2605 |
۱۷ |
286/153 |
|
|
|
|
|
|
رضایت از زندگی |
زمان |
123/233 |
2 |
562/116 |
926/41 |
000/0 |
712/0 |
000/1 |
|
زمان * گروه |
071/12 |
2 |
035/6 |
171/2 |
13/0 |
113/0 |
413/0 |
|
|
خطا (زمان) |
526/94 |
۳۴ |
78/2 |
|
|
|
|
|
|
گروه |
598/231 |
۱ |
598/231 |
321/1 |
266/0 |
072/0 |
192/0 |
|
|
خطا (گروه) |
963/2980 |
۱۷ |
351/175 |
|
|
|
|
*P< 0/05
با توجه به مقدار معناداری به‌دست‌آمده، در جدول 5 اثر اصلی زمان برای متغیرهای شادکامی، خشم و رضایت از زندگی معنادار شده است. به‌عبارتی، میانگین این متغیرها از پیش‌آزمون تا پیگیری تغییرات معناداری داشته است. در گروه شادکامی اسلامی میانگین متغیر «شادکامی» از 9/110 در پیش‌آزمون به 1/119 در پس‌آزمون و 1/124 در پیگیری، میانگین متغیر «کنترل خشم» از 6/109 در پیش‌آزمون به 7/115 در پس‌آزمون و 5/121 در پیگیری و میانگین متغیر «رضایت از زندگی» از 7/21 در پیش‌آزمون به 6/25 در پس‌آزمون و 7/27 در پیگیری تغییر کرده است. سطح شادکامی در گروه مقایسه با آموزش بسته فوردایس نیز در پس‌آزمون و پیگیری افزایش داشته که نسبت به بسته شادکامی اسلامی این افزایش کمتر بوده است. بسته آموزشی شادکامی فوردایس بر کنترل خشم مادران اثر کاهشی معنادار نداشته است؛ اما بر متغیر رضایت از زندگی تأثیر افزایشی داشته که نسبت به گروه آزمایش این تأثیر کمتر بوده است؛ بنابراین، در مقایسه این دو بسته باید گفت بسته آموزشی مهارت‌های شادکامی اسلامی بر شادکامی، رضایت از زندگی و کنترل خشم مادران نسبت به بسته فوردایس کارآمدتر و مؤثرتر است.
بحث
نتایج پژوهش حاضر نشان داد در مقایسۀ دو بسته شادکامی اسلامی و شادکامی فوردایس بسته آموزشی مهارت‌های شادکامی اسلامی بر شادکامی، رضایت از زندگی و کنترل خشم مادران نسبت به بسته فوردایس کارآمدتر و مؤثرتر بوده است. یافته نخست پژوهش مبنی‌بر اثربخشی برنامه آموزش شادکامی اسلامی بر شادکامی مادران با نتایج پژوهش رشتیانی و همکاران (Rashtiani et al., 2019) مبنی‌بر اثربخشی بسته آموزشی معنویت و رضایت از زندگی بر شادکامی خانواده‌های کودکان استثنایی، با یافته زارع میرک‌آباد و همکاران (Zare Mirkabad et al., 2022) مبنی‌بر اثربخشی آموزش شادکامی اسلامی بر افزایش نشاط ذهنی و عواطف مثبت و کاهش عواطف منفی در زنان با تعارض زناشویی و با یافته پور زور (pour zor, 2022) مبنی‌بر اثربخشی آموزش گروهی راهبردهای مقابله‌ای مبتنی بر آموزه‌های اسلامی بر شادکامی و رضایت از زندگی والدین کودکان دارای ناتوانی‌های یادگیری با یافته فروغی دهنوی (Foroughi Dhanavi, 2018) مبنی‌بر اثربخشی روش‌های افزایش شادکامی با رویکرد اسلامی بر شادی و کیفت زندگی در مدرسه دانش‌آموزان پسر ششم ابتدایی همسو بود.
اثربخش‌بودن بسته فوردایس نیز بر افزایش شادکامی مادران با نتایج پژوهش حران‌اوف و پیرانی (Haranof & Pirani, 2022) با عنوان اثربخشی آموزش الگوی شادکامی فوردایس بر عملکرد خانوادگی و کفایت اجتماعی مادران کودکان کم‌توان ذهنی، با یافته قضاوی و همکاران (Gazawi et al., 2017) مبنی‌بر تأثیر برنامه آموزش شادکامی فوردایس بر میزان شادکامی پرستاران و با یافته جدیدیان و بهمرام Jaedian & Bahram, 2018)) مبنی‌بر تأثیر برنامه‌ی شناختی - رفتاری شادکامی فوردایس بر میزان شادکامی دانش آموزان همسو بود.
در تبیین یافته حاضر مبنی‌بر اثربخشی برنامه آموزش شادکامی اسلامی در مقایسه با برنامه آموزش شادکامی فوردایس بر افزایش شادکامی مادران باید بیان داشت دینداری با فراهم‌ساختن زمینه ارتباط با خالق هستی این امکان را فراهم می‌آورد که انسان با خود، خدا و دیگران در صلح به سر برد و به هماهنگی با محیط دست یابد و این می‌تواند با افزایش وجهه سازگارانه انسان و ابعاد آن ازجمله احساس شادی و نشاط همراه باشد. شادکامی مبتنی بر قرآن به دلیل هماهنگی با فطرت انسانی از سایر نظریات شادکامی کامل‌تر و جامع‌تر است و متون دینی، آکنده از آموزه‌های سعادت‌بخش و شادکام‌کننده‌اند. فرد با ارتقای دینداری و معنویت می‌تواند در برابر عوامل استرس‌زا و نیز عواملی که سبب به وجود آمدن بسیاری از مشکلات روانشناختی می‌شود، از خود مقاومت نشان دهد و بر آنها غلبه کند. توکل به خداوند، شکرگزاری بابت نعمت‌ها، صبوری، خیرخواهی و کمک به دیگران با تعدیل و کم‌رنگ‌تر کردن عواملی چون استرس و افسردگی، بهزیستی روانی افراد را تضمین می‌کند و با امیدواری شخص می‌تواند نیروهای خلاقانه خویش را در راه بهبود چگونگی زندگی به کار برد، رفتارهای اعتمادآمیز را برگزیند و احساس شادی و رضایت از زندگی داشته باشد. براساس انواع شادکامی مبتنی بر قرآن ادراک سودمندی عمیق، ارزشمندی پایدار، ماندگاری، اصلاح و تغییر و دیگرخواهی در شرکت‌کنندگان افزایش پیدا کرد.
یافته دوم پژوهش مبنی‌بر اثر بخشی برنامه آموزش شادکامی مبتنی بر قرآن و روایات بر میزان رضایت از زندگی مادران در گروه آزمایش نسبت به گروه مقایسه با نتایج پژوهش طالب‌زاده ثانی و همکاران (Talebzadeh Thani et al., 2023) مبنی‌بر بررسی روابط ساختاری شیوه‌های فرزندپروری و شادکامی با میانجی‌گری رضایت از زندگی و کیفیت زندگی در مادران کودکان دارای نارسایی‌های ذهنیT با گزارش دلاور، شکوهی امیرآبادی (Delavar & Shokohi Amirabadi, 2020) مبنی‌بر بررسی وضعیت شادکامی و رضایت از زندگی دانشجویان در زمان بحران بیماری کرونا ویروس جدید (کووید 19)T با یافته شعبانی و همکاران (Shabani et al., 2019) مبنی‌بر تأثیر شادکامی بر رضایت از زندگی زنان یائسه و با یافته تقی‌خانی و صالحی (Taghi Khani & Salehi, 2023) مبنی‌بر اثر بخشی آموزش شادکامی بر افزایش رضایت از زندگی و سازگاری زناشویی زنان افسرده همسو بود. در تبیین اثربخشی برنامه آموزشی بر رضایت از زندگی مادران، می‌توان این‌گونه بیان کرد که مادران با آموزش مهارت‌های شادکامی سودمندانه از راه حذف شکست‌های کوچک و داشتن تفکر منطقی و شناسایی باورهای مخرب درمیابند مشکلشان چه بوده است و راهبردهای کنارآمدن با این مشکلات را نیز می‌آموزند. آنها با آموزش دستیابی به مقاصد پایدار حقیقی دریافتند که شادکامی حقیقی مبتنی بر قرآن کریم و روایات اهل بیت پایدارتر است.
منظور از رضایت‌مندی آن است که افراد از هر چیزی که در زندگی دارند و تمام داشته‌های خود خشنود باشند. لازمه رضایت‌مندی در درجه نخست، آگاهی فرد نسبت به نعمت‌ها و داشته‌های خود در زندگی است و بعد از این، آگاهی می‌توان انتظار داشت سطح رضایت و خشنودی فرد افزایش پیدا می‌کند و این رضایت می‌تواند تأثیر عمیقی بر بروز هیجانات مثبت و سلامت روان و آرامش داشته باشد و رضایت و سازگاری افراد را افزایش دهد؛ ازاین‌رو، دین مبین اسلام به دنبال ایجاد چنین رضایتی در افراد است. رضایت از زندگی و شادکامی مقوله‌ای اساسی در مباحث امروزی توسعه است.
یافته سوم پژوهش مبنی‌بر اثربخشی برنامه آموزشی مهارت‌های شادکامی مبتنی بر قرآن و روایات بر کنترل خشم مادران در گروه آزمایش نسبت به گروه مقایسه با نتایج پژوهش یارمحمدی واصل و همکاران (Yarmohammadi Vasil et al., 2020) مبنی‌بر تأثیر آموزش آموزه‌های قرآن بر کنترل خشم دانش‌آموزان متوسطه، با یافته صفری و پرندین (Safari & parandin, 2021) مبنی‌بر اثربخشی آموزش کنترل خشم بر شادکامی، کیفیت زندگی و میزان قند خون در بیماران مبتلا به دیابت، با گزارش حسینی و همکاران (Hosseini et al., 2021) مبنی‌بر تأثیر آموزش کنترل خشم بر افزایش تاب‌آوری، شادکامی و سلامت عمومی پسران دانش‌آموز فرزند جانباز با یافته آقاجانی و همکاران (Aghajani et al., 2016) مبنی‌بر اثربخشی آموزش مثبت‌نگری اسلامی در کاهش احساس خشم و رضایت از زندگی مادران همسو بود.
در تبیین یافته حاضر باید گفت آموزش‌های داده‌شده درباره سبک زندگی و الگوهای رفتاری مبتنی بر مفاهیم اسلامی توانسته اثرگذاری بر ابعاد مختلف زندگی همچون بعد معنوی و دینی و افزایش پرداختن به ذکر و دعا و نماز و شکر نعمت‌های خداوند، بعد اجتماعی و برقراری ارتباط با دیگران، چشم‌پوشی از تقصیرهای آنها، تواضع، شفقت و مهربانی، شادکامی دیگرخواهی، شادکامی اصلاح‌گرایانه افزایش صبر و آموزش تعاملات مثبت و عاطفی و کنترل خشم در افزایش سطح شادی نقش مؤثری داشته باشد که با این روند، مادران ادراک کنترل خشم بیشتری بر زندگی خود خواهند داشت. همچنین، شادکامی باعث افزایش قدرت اراده در انسان می‌شود و تحمل افراد را در زندگی روزمره بالا می‌برد و توان انسان را در تحمل دردها و رنج‌ها افزایش می‌دهد. افراد هنگام مواجهه با مسائلی که خشم را در پی دارد، از خود کنترل و مهار بیشتری نشان می‌دهند و در برابر ناملایمات زندگی خود کنترلی بیشتری ارائه می‌دهند. همچنین، با توجه به اینکه شادکامی مبتنی بر قرآن براساس فطرت انسانی است، در افزایش کنترل خشم مادران مؤثر است.
محدودبودن جامعه آماری به مادران شهر تهران، عدم کنترل تأثیر متغیرهای مزاحم (هوش، وضعیت اقتصادی - اجتماعی)، بهره‌نبردن از روش‌های نمونه‌گیری تصادفی از محدودیت‌های پژوهش بود؛ بنابراین، پیشنهاد می‌شود در پژوهشهای آینده نوجوانان، بزرگسالان و سایر گروه‌ها مطالعه شوند. برای افزایش میزان تعمیم‌پذیری، سایر شهرها و جنسیت (مردان) نیز مطالعه شوند. یکی از محدودیت‌های مهم پژوهش حاضر، تفاوت گروه‌بندیِ شرکت‌کنندگان ازنظر تحصیلات بوده است. با اینکه این اختصاص‌دهی تصادفی بوده است، به نظر می‌رسد حضور افراد بیشتر تحصیلات تکمیلی در گروه آزمایش، در نتایج پژوهش اثر داشته است؛ بنابراین، بهتر بود با توجه به اینکه جای‌دهیِ تصادفی در این متغیر، کارآمد نبوده است، نمونه‌ها به‌صورت همتاسازی در گروه‌ها قرار داده می‌شدند. در پژوهشهای آتی باید به این موضوع توجه بیشتری شود. همچنین، با اینکه مسلمان‌بودن، از ملاکهای ورود بوده، لازم است در پژوهشهای بعدی این متغیر مهم نیز کنترل یا به‌صورت ویژه مطالعه شود و به این پرسش پاسخ داده شود: آیا افرادی که ازنظر مذهبی پایبندی بالاتری دارند، آموزش بر آنها اثر بیشتری می‌گذارد؟
سپاسگزاری
نویسندگان مقاله حاضر بر خود لازم می‌دانند از هسته پژوهشی قرآن و روانشناسی دانشگاه تهران و مادران شرکت‌کننده در پژوهش که زمینه انجام پژوهش را فراهم آوردند، تشکر و قدردانی کنند.
[1] happiness
[2] Anger
[3] Fordyce
[4] Fordyce happiness questionnaires
[5] satisfaction with life scale questionnarie
)