نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه پبام نور، تهران، ایران
2 کارشناسی ارشد روانشناسی تربیتی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه پبام نور، ایران
3 استادیار گروه آمار، دانشکده علوم پایه، دانشگاه پبام نور، تهران، ایران
4 استادیار گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه پبام نور، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
This research was conducted with the aim of evaluating the effectiveness of teaching positive thinking skills to enhance self-control and self-awareness of sixth grade elementary school students. The research method was semi-experimental with a pre-test and post-test design and a control group. Among the studied students, 57 individuals who had low positive thinking were identified by implementing a positive thinking questionnaire. After meeting the required conditions and matching, 30 people were selected as the study sample and were randomly divided into two control and experimental groups of 15 people. The positive thinking program was implemented on the experimental group in 8 sessions. After the training course was finished and the post-test were held, research data were collected using self-restraint scale and self-awareness scale. Data analyzed using covariance analysis. The results of the covariance analysis showed that positive thinking training program was effective and increased students' self-control and self-awareness, and this effect was still stable in the follow-up phase after four months. The results of the research clarify that positive thinking training can be used as a suitable interventional method to improve self-control and self-awareness of students.
Introduction
Human nature and personality have important capabilities and features which include self-control, self-awareness, and positive thinking. Self-control as an important part of human performance is one of the basic and fundamental elements in the formation of human behavior (Ka'abe et al., 2017). Research findings have shown that people who have more self-control are more successful in all areas than people who act impulsively and without self-control (Nouri, 2008 as cited in Kazemi et al., 2011). Another component that converges with human behavior is self-awareness. Self-awareness is the ability to pay attention to oneself (Carden et al., 2021). People who have self-awareness identify their feelings and become aware of them and control these feelings. They become aware of their weaknesses and strengths, and by relying on their strengths, they reduce their weaknesses (Joe, 2010).
There are little research indications on the effect of teaching positive thinking skills on self-control and self-awareness has not been investigated. This research has been with the aim of showing the effectiveness of teaching positive thinking skills on students' self-awareness and self-control. To achieve this goal, two questions were formulated and tested as follows.
Does teaching positive thinking skills have an effect on students' self-control? 2. Does teaching positive thinking skills have an effect on students' self-awareness?
Method
This research was conducted with a semi-experimental method with a pre-test and post-test design with a control group and a four-month follow-up. The statistical community of this study was made up of all the students of the sixth grade of Salas Babajani in the academic year (2018-2019). In order to identify the students who had low positive thinking, 222 people were first selected using the cluster sampling method. By implementing the positive thinking questionnaire of Ingram and Visnicki (1998), 57 people who had low positive thinking have been recognized, and then among the participants who had the conditions to enter the research, 30 people were selected by a simple random method and were assigned to two groups of experimental (15 people) and control (15 people). Self-awareness questionnaire and self-control questionnaire were used to collect data.
Based on Seligman's positive thinking training protocol (2000), the positive thinking skill training program was presented to the experimental group for 8 ninty-minute sessions (two sessions per week) in the Adobe Connect application. To conduct the research, first in order to implement the pre-test, the self-awareness and self-control questionnaire were given to the control and experimental groups, and the data related to the pre-test were collected. Then the participants in the experimental group were trained in skills in 8 sessions of 1.5 hours in workshops through the booklet of positive thinking skills. At the end of the workshops, the mentioned questionnaires (post-test) were again presented to both groups to complete again. Finally, to evaluate the effect of the experimental intervention in the follow-up phase after 4 months, the questionnaires were implemented again and the data of this phase were collected. To analyze the data, covariance analysis tests were used.
Results
Table 1
The Average Scores of the two Groups in the Pre-test , Post-test, Follow-up and the Normality of the Data
Kurtosis
Skewness
Follow-up
Post-test
pre-exam
Standard deviation
Average
Standard deviation
Average
Standard deviation
Average
group
Variables
765/0-
066/0
908/7
40/83
480/1
47/83
Control
self-awareness
152/7
89/91
216/6
73/90
239/7
40/81
exam
463/0
794/0-
951/9
20/82
67/11
53/83
Control
self-control
123/6
77/90
443/7
60/92
69/16
13/81
exam
According to the table, the average of the subjects of the control and experimental groups, in the self-awareness and self-control test in the pre-test stage did not differ significantly from each other. But the difference in the average of the subjects of the control and experimental groups was significant in the post-test so that the average of the subjects of the experimental group in the post-test was significantly higher than the average of the post-test of the control group. This shows that the experimental intervention was able to affect the studied behavior. In the follow-up phase, this difference between the experimental and control groups was also obvious and expresses the continuation of the effect of teaching positive thinking on the behavior of the participants.
Levine's test was used to check the assumption of homogeneity of variances. The variables of restraint (F=2.710, p>0.064), self-awareness (F=1.928, p>0.136) were not significant; Therefore, the assumption of both variables' homogeneity of variances was confirmed.
In the inferential results, the statistic F value which shows the effect of the independent variable, in the self-control variable (F=19.577, p<0.001) and the self-awareness variable (F =18.590, p<0.001) was significant. This showed that there was a significant difference between the control and experimental groups which means compared to the control group the self-control and self-awareness of the experimental group has increased after receiving positive thinking training.
In the follow-up phase, the statistic F value was significant in the self-control variable (F=19.577, p<0.001) and self-awareness variable (F=18.590, p<0.001). This proved that the effect of training positive thoughts on the behavior of the participants continued after 4 months. Furthermore, the eta value verified that 44 percent of changes in self-control and 48 percent of changes in self-awareness were due to the effect of the experimental intervention in the follow-up phase.
Conclusion
This research study, which was conducted with the aim of teaching positive thinking skills on students' self-control and self-awareness, showed that positive thinking education increased students' self-control and self-awareness. This result confims the results of the researches (Tawheed Fam (2019) the effectiveness of teaching positive thinking skills on self-control and social adaptation and Diener Bist et al (2018). It is consistent about the role of positive imagery training on increasing self-awareness. Teaching positive thinking enables a person to have a proper perception of behaviors, attitudes and feelings and by maintaining calmness and composure reduces anger and impulsiveness. Developing a positive view of self and life in students leads to a better association with the social environment of the school and through it students can establish a more positive and logical interaction with their classmates due to high ability of self-control. Feedback from these interactions develops students' self-awareness because, according to the defenders of Kara Demas's (Karademas, 2006) positivity approach, having positive thinking skills help individuals look at their interpersonal and social relationship with more insight and accuracy, and away from irrational emotions and impulses have more reasonable answers appropriate to the environment and social conditions.
In regards to the limitations of the current research, we can refer to the research community that is geographically limited to the students of Salas Babajani, using self-report evaluation method (questionnaire) and the researcher's lack of direct access to the subjects, which could affect the results of the research. Therefore, it is suggested to carry out this research with students in other regions of the country as well. Additionally, to avoid bias answering the questionnaire, qualitative methods such as interview, checklist and observation should be used if possible. Finally, direct and face-to-face access is suggested for further research.
Ethical Consideration
Compliance with Ethical Guidelines: All ethical issues such as confidentiality of participants' identity were attended to and informed consent were obtained from the participants.
Authors’ Contributions: This article is extracted from the master's thesis of the second author. Extraction, preparation, editing and submission of the article was done by the first author of the supervisor. The third and fourth authors are thesis advisers.
Conflict of Interest: The authors declare no conflict of interest for this research study.
Funding: The authors received no financial support for the study.
Acknowledgment: The authors thank all the participants of this study
کلیدواژهها [English]
منش و شخصیت انسان دارای قابلیتها و ویژگیهای مهمی است که در ارتباط با یکدیگر میتوانند در سلامت و موفقیت افراد نقش مهمی ایفا کنند. خویشتنداری[1]، خودآگاهی[2] و مثبتاندیشی[3] از جمله این قابلیتها هستند.
خویشتنداری به سبب اهمیتی که دارد، در علم روانشناسی و اندیشههای دینی شایان توجه قرار گرفته است. در روانشناسی، خویشتنداری یک مکانیسم روانی است و به فرد کمک میکند رفتارش را تنظیم و خود را با واقعیت منطبق کند. در آموزههای دینی، خصلت درونی است که سبب میشود تا انسان از گناه، فکر و عمل غیره شرعی پرهیز کند. خویشتنداری یک مهارت بسیار مهم و کارآمد در حفظ و تداوم نظم اجتماعی و اخلاقی محسوب میشود و بهمنزلۀ بخش مهمی از عملکرد انسان، از عناصر اساسی و بنیادین در شکلگیری رفتار انسان است (Ka'abe et al., 2017). خویشتنداری، حالت روحی و صفتی است که باعث توانایی شخص و برتری فرد بر دیگران میشود؛ به طوری که بر اثر این حس به آنچه در زندگی مطلوب و پسندیده است، میتوان دست یافت و از هرچه ناپسند است، دوری کرد (Dorobel, 1916; as cited in Kazemi, 2012). یافتههای پژوهشها نشان دادند افرادی که خویشتنداری بیشتری دارند، در همة حوزهها موفقتر از افرادی هستند که تکانشی و بدون خودمهارگری عمل میکنند (Nouri, 2008; as cited in Kazemi et al., 2011)). خویشتنداری مستلزم مدیریت و مهار احساسات است و افراد خویشتندار از ثبات هیجانی بیشتری برخوردار خواهند بود و این امر کارایی آنان را در حیطههای گوناگون افزایش میدهد (Goleman, 1996; as cited in Manzari et al., 2012).
یکی از عوامل مؤثر بر وضعیت روانی، جسمانی و بهطورکلی کیفیت زندگی افراد، داشتن افکار مثبت است. مثبتاندیشی، شکلی از فکرکردن است که برحسب عادت در پی به دست آوردن بهترین نتیجه از بدترین شرایط است (Chamzadeh Qanawati et al., 2014). تفکر مثبت، فرد را قادر میسازد نسبت به رفتارها، نگرشها، احساسها، علایق و استعدادهای خود و دیگران برداشت و تلقی مناسبی داشته باشد و با حفظ آرامش و خونسردی به بهترین و درستترین شناخت در ارتباط با خود دست یابد و به توانمندیها و عدم توانمندیهای خود واقف شود و به خودآگاهی منطبق با خصوصیات روانشناختی و عاطفی خود دست یابد (Naimi et al., 2015). در مثبتاندیشی فرد با برخورداری از تعادل و سازگاری درونی مناسب و حفظ آرامش در مواجهه با مشکلات میتواند انگیزه شخصی خود را حفظ کند، به اقدام مناسب بپردازد و از عملی که انجام میدهد، احساس خوبی داشته باشد (GulMohammadnejad Bahrami & Yousefi Sohrabi, 2018). به گفتة کیلام و کیم (2014) در مثبتاندیشی افراد قادرند بر چالشهای خود غلبه کنند، احساس شادتری دربارۀ زندگی خود داشته و انگیزه قویتری برای دنبالکردن رویاهایشان داشته باشند. آموزش مهارتهای مثبتاندیشی میتواند دانشآموزان را در جهت سازگاری اجتماعی، اخلاقی، عاطفی، بهزیستی روانی و درنهایت، خویشتنداری و خودآگاهی یاری رساند و گامی مؤثر در جهت بهبود افکار منفی، توسعة افکار مثبت و موفقیت تحصیلی باشد. براساس رویکرد مثبتنگر مدافعان کارماداس (Karademas, 2006)، داشتن مهارتهای مثبتاندیشی به افراد کمک میکند با بینش و دقت بیشتری به ارتباطات بین فردی خود و روابط اجتماعی خود بنگرند و متناسب با محیط و شرایط مختلف اجتماعی، بهدور از هیجانات و تکانههای غیر منطقی، پاسخهای معقولانهتری داشته باشند.
آموزش مهارتهای مثبتاندیشی، به افراد، بهویژه کودکان و نوجوانان، بهمنظور تقویت و بهبود ارتباط مثبت با دیگران، ترویج احساسات مثبت، رفتارهای مثبت، شناخت و ادراک مثبت، بالابردن بهزیستی افراد، درمان برخی اختلالات روانی مانند افسردگی و اضطراب و نیز افزایش عزّت نفس، بسیار مفید و سودمند است (Nikmanesh & Zandvakill, 2014). آموزش مثبتنگر با کاهش نشانگان منفی، به گونهای مؤثر و مستقیم میتواند با ایجاد هیجانات مثبت و ایجاد توانمندیهای منش و معنا، موجب کاهش آسیبپذیری شود (Mousavi, et al., 2021). همچنین، میتوان به پژوهشهایی در زمینۀ آموزش روانشناسی مثبتنگر بر بهبود رابطههای مقابلهای و کاهش هیجانات منفی مثل خشم و اضطراب و عزت نفس و امید به زندگی اشاره کرد (Taheri, et al., 2022). بابایی و صفرزاده (Babaei & Safarzadeh, 2019) در اثربخشی آموزش مهارتهای مثبتاندیشی بر سرزندگی تحصیلی، اشتیاق تحصیلی و جهتگیری هدف - پیشرفت در دانشآموزان با نشانگان افسردگی، نشان دادند مداخلة آموزش مهارتهای مثبتاندیشی در دانشآموزان دختر با نشانگان افسردگی، سبب بهبود کارکردهای تحصیلی آنها میشود و بر سرزندگی تحصیلی، اشتیاق تحصیلی و جهتگیری هدف و پیشرفت تأثیر دارد. در آموزش شادکامی و مثبتاندیشی، افراد تشویق میشوند تا تجربههای مثبت و خوب خود و نیز تواناییهای بالقوه خود را باز شناسند و نقش آنها را در افزایش و ارتقای احترام به خود و عزت نفس و بهبود زندگیشان بازشناسایی کنند و توانایی شناخت جنبههای مثبت دیگران را کسب کنند(Sadat & Vahedi, 2018). آموزش مثبتاندیشی به بیماران مبتلا به هموفیلی کمک میکند از افکار منفی، خودداری و از راهکارهای بهتری برای مقابله مؤثر با مشکلات استفاده کنند. پردازش اطلاعات بیماران با تفکر مثبت کارآمدتر عمل میکند و باعث افزایش خودکارآمدی و تنظیم احساسات میشود (Beiranvand et al., 2019). مطالعة صحراگرد فرجی و همکاران (Sahragerd Faraji et al., 2022) نشاندهندة آن است که مداخلۀ مثبتنگر باعث افزایش خودکارآمدی و ارزشگذاری درونی و کاهش اضطراب امتحان در دانشآموزان با افت تحصیلی میشود.
به گفتة گونزالس و همکاران Gon'zalez-Romo et al., 2013)) آموزش مهارتهای مثبتنگری در ارتقای بهزیستی و شادکامی دانشجویان مؤثر است و اینکه آموزش مؤلفههای موجود در روانشناسی مثبتنگر، توان بالایی در ارتقای افزایش عواطف مثبت دارد و بهزیستی و شادکامی دانشجویان را افزایش میدهد. دینر بیست و همکاران (Dainer-Best et al., 2018) در «بررسی نقش آموزش تصویرسازی مثبت بر افزایش خودآگاهی در بزرگسالان دارای علایم افسردگی» اظهار کردند شرکتکنندگان در گروه آزمایش نسبت به شرکتکنندگان گروه کنترل، افزایش بیشتری در خودآگاهی نشان میدهند. خودآگاهی منفی و علائم افسردگی در هر دو گروه کاهش یافت. این نتایج نشان دادند تصویرسازی مثبت، پتانسیل بهبود خودآگاهی را دارد، بهویژه برای محرکهای مثبت که بهنوبۀخود ممکن است به کاهش علائم افسردگی کمک کند.
توحید فام (Tawheed Fam, 2019) در پژوهشی به بررسی اثر بخشی آموزش مهارتهای مثبتاندیشی بر خودکنترلی و سازگاری اجتماعی دانشآموزان دختر دورة دوم متوسطه شهر تبریز پرداخت. نتایج این پژوهش نشان دادند آموزش مهارتهای مثبتاندیشی، موجب افزایش میزان خودکنترلی و سازگاری اجتماعی در دانشآموزان دختر مقطع دوم متوسطه (کلاس یازدهم) شهر تبریز میشود. سلیگمن و همکاران (2009) بیان میکنند روانشناسی مثبتگرا در حال حاضر باید در آموزش و پرورش ارائه شود؛ زیرا وقتی بهزیستی و سلامت روانی یادگرفتنی است، پس بهتر است در مدرسهها آموزش داده شود؛ زیرا مدرسه میتواند یک مکان بینقص برای اجرای مداخله آموزشی مثبتگرا در زمینه یادگیری بهزیستی روانی باشد (Seligman et al., 2009 as cited in Hakimi et al., 2017).
مطالعه کاپارا و همکاران (Caprara et al., 2016) با عنوان «اعتقادات خودکارآمدی بهعنوان تعیینکنندههای تفکر مثبت و خوشبختی» نشان داد باورهای خودکارآمدی نوجوانان برای مدیریت احساسات مثبت و منفی و روابط بین فردی، موجب ارتقای انتظارات مثبت دربارۀ آینده، بالابردن خودکارآمدی، درک احساس رضایت از زندگی و احساس بهزیستی مثبت میشود. سادات و واحدی (Sadat & Vahedi, 2019) در «تأثیر آموزش مهارتهای مثبتاندیشی بر بهزیستی ذهنی دانشآموزان» نشان دادند آموزش مثبتاندیشی بر بهزیستی ذهنی دانشآموزان تأثیر مثبت دارد. بهعلاوه آموزش مثبتاندیشی باعث افزایش 89 درصد از تغییرات بهزیستی ذهنی دانشآموزان پایه ششم شده است.
لوایز و همکاران (Lewis et al., 2011) در پژوهش خود گزارش کردند که رواندرمانی مثبتنگر در کاهش نشانههای افسردگی و افزایش بهزیستی روانی و شادکامی مؤثر است.
بررسیهای نظری و تجربی این تحقیق در ارتباط با آموزش مهارتهای مثبتاندیشی و روانشناسی مثبتگرا، بیانگر آن است که آموزش مهارتهای مثبتاندیشی برای تمامی افراد و بهویژه دانشآموزان بهمنظور تقویت و بهبود ارتباط مثبت با دیگران، افزایش عزّت نفس، بهزیستی ذهنی و روانی، سرمایه روانشناختی و شادزیستی، تصویرسازی مثبت و وابستگی به مدرسه بسیار مفید و سودمند است. بهعلاوه بر بهبود تواناییهای فردی بهمنظور رویارویی با موقعیتهای منفی و تمرکز بر مهارتهای مثبت، تأثیر دارد. همچنین، از مطالب نظری و تجربی مثبتاندیشی، در این تحقیق استنباط میشود که مثبتاندیشی عاملی اثرگذار برای اصلاح آسیبها و مشکلات شناختی – رفتاری و بهبود و بهزیستی زندگی فردی و اجتماعی افراد است. به همین منظور، در این پژوهش، محقق به دنبال بررسی اثربخشی مثبتاندیشی بر دو مؤلفه مهم رفتاری (خویشتنداری و خودآگاهی) است. از آنجا که در پژوهشهای پیشین، تأثیر آموزش مهارتهای مثبتاندیشی بر خویشتنداری بررسی نشده و نیز به مبحث تأثیرگذاری آموزش مهارتهای مثبتاندیشی بر خودآگاهی دانشآموزان پرداخته نشده است، خلأ پژوهشی در ارتباط با موضوع تحقیق بیشتر نمایان میشود؛ بنابراین، با توجه به خلأ موجود در این حوزه، این تحقیق با هدف نشاندادن اثربخشی آموزش مهارتهای مثبتاندیشی بر خودآگاهی و خویشتنداری دانشآموزان انجام گرفته است. برای تحقق این هدف دو سؤال بهصورت زیر صورتبندی و آزمون شدند.
روش
روش پژوهش، جامعه، نمونه: این پژوهش با روش نیمهآزمایشی با طرح پیشآزمون و پسآزمون با گروه گواه و پیگیری چهار ماهه انجام شد. جامعه آماری این پژوهش را همة دانشآموزان مشغول به تحصیل پایة ششم ابتدایی شهرستان ثلاث باباجانی در سال تحصیلی (1398-1399) تشکیل دادهاند. بهمنظور مشخصکردن دانشآموزانی که مثبتاندیشی پایینی داشتهاند، ابتدا با استفاده از روش نمونهگیری خوشهای، 222 نفر، انتخاب و با اجرای پرسشنامه مثبتاندیشی اینگرام و ویسنیکی (Ingram & Visnicki, 1998)، 57 نفر که مثبتاندیشی پایینی داشتند، شناسایی و سپس از بین شرکتکنندگانی که شرایط ورود به پژوهش را دارا بودند، 30 نفر به روش تصادفی ساده، انتخاب و در دو گروه آزمایش (15) نفر و کنترل (15) نفر قرار داده شدند. ملاکهای ورود به پژوهش عبارت بودند از: رضایت آگاهانه، فقدان هر گونه بیماری و دامنه سنی دانشآموزان بین 11-13 سال. ملاکهای خروج از پژوهش عبارت بودند از: عدم حضور در جلسات آموزش بیش از دو بار، اخلال در جریان آموزش، عدم پاسخدهی به پرسشنامهها، شرکت در سایر جلسات آموزشی بهطور همزمان.
ابزار سنجش: پرسشنامه خودآگاهی[4]: در پژوهش حاضر، برای سنجش سازة خودآگاهی از مقیاس خودآگاهی ریلوو الیک (Rilove Elek's, 1988) استفاده شد. این مقیاس در ایران بهوسیلة سیفدیبا (Saif & Khair, 2007) اعتباریابی شده است. این مقیاس از نوع لیکرت و شامل ۲۴ گویه است. مؤلفههای آن شامل خودآگاهی خصوصی، خودآگاهی عمومی و اضطراب اجتماعی است. پاسخدهی به این ابزار با استفاده از مقیاس پنجبخشی لیکرت و در طیفی از بسیار موافقم تا بسیار مخالفم درجهبندی شده است که به انتخاب گزینه بسیار موافقم نمرة 5 و به انتخاب گزینة بسیار مخالفم نمرة 1 تعلق میگیرد. همچنین، گویههای شماره ۳، ۷، ۸، ۹، ۱۱، ۱۴ و ۲۳ بهطور معکوس نمرهگذاری میشوند. روایی این مقیاس در پژوهش اوسک و باجک (Usk & Bajak, 2006) به روش تحلیل عاملی و در پژوهش بخشایش و همکاران (Bakshaish et al., 2013) آلفای کرونباخ 82/0 به دست آمده است. در مطالعة حاضر، آلفای 76/0 برای کل پرسشنامه به دست آمد که نشان از پایایی بالای این ابزار است.
پرسشنامه خویشتنداری[5]: بهمنظور سنجش خویشتنداری، از پرسشنامة خویشتنداری نیکمنش[6] (Nikmanesh, 2007) استفاده شد. در این پرسشنامه، خویشتنداری با مؤلفههای تکانشیبودن، عملکرد برای وظایف ساده، جستجوی مخاطره، فیزیکیبودن در مقابل ذهنیبودن، خودخواهی و عصبیت سنجش میشوند که بیانگر خویشتنداری کم است. این پرسشنامه، 24 پرسش را شامل میشود. ضریب پایایی این پرسشنامه، با روش آلفای کرونباخ، در پژوهش نیکمنش به میزان 80/0 و در پژوهش کاظمی و همکاران (Kazemi et al., 2012) 86/0 به دست آمده است. در پژوهش محمودی میمند (Mahmoudi Maymand, 2014) در مقایسه آزمون اولیه و آزمون مجدد پرسشنامه خویشتنداری، همبستگی دو آزمون 91/0 و دارای سطح معنیداری کمتر از 001/0 گزارش شده است که نشاندهندة اعتبار این آزمون است. در مطالعة حاضر، آلفای 82/0 به دست آمد که نشان از پایایی بالای این ابزار است.
روش اجرا و تحلیل: برای اجرای این پژوهش، با مراجعه به ادارة آموزش و پرورش شهرستان ثلاث باباجانی و اخذ مجوز با هماهنگی حراست اداره به معاونت ابتدایی، مراجعه و با دریافت لیست مدارس ابتدایی و لیست آمار دانشآموزان پایه ششم اقدام به تعیین نمونه شد. با توجه به اینکه پژوهش در دوران کرونا انجام شد، با هماهنگی اداره ازطریق پلتفرم شاد، پرسشنامة مثبتاندیشی توسط معلمان در صفحة آموزشی دانشآموزان، بارگذاری و نسبت به شناسایی نمونهها اقدام شد. برای رعایت ملاحظات اخلاقی، شرکتکنندگان از اهداف پژوهش، آگاه و اطمینانهای لازم نسبت به محرمانهبودن اطلاعات شخصی به آنها داده شد. با شناسایی نمونهها و لینکشدن آنها با پژوهشگر، نمونهها بهصورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل جایگزین شدند. از آنجا که اجرای آزمایشی پژوهش ازطریق پلتقرم شاد امکانپذیر نبود، برنامۀ آموزش مهارت مثبتاندیشی به مدت 8 جلسه 90 دقیقهای (هفتهای دو جلسه) در اپلیکیشن ادبی کانکت[7] به گروه آزمایش ارائه شد و گروه کنترل در لیست انتظار برای آموزش قرار گرفت. برنامه آموزشی براساس پروتکل آموزشی مثبتاندیشی سلیگمن[8] (2000) انجام گرفت. برای انجام پژوهش، ابتدا بهمنظور اجرای پیشآزمون، پرسشنامة خودآگاهی و خویشتنداری در اختیار گروه گواه و آزمایش قرار گرفت و دادههای مربوط به پیشآزمون گردآوری شدند. سپس شرکتکنندگان در گروه آزمایش در کارگاههای آموزشی ازطریق جزوههای مهارتهای مثبتاندیشی در 8 جلسه 5/1 ساعته، تحت آموزش و تمرین مهارتها قرار گرفتند؛ به این صورت که ابتدا جزوههای آموزشی در ارتباط با مهارتهای مثبتاندیشی در اختیار آزمودنیهای قرار گرفت و سپس توسط محقق این تکنیکها به شرکتکنندگان آموزش داده شد. ابتدای هر جلسه، آزمودنیها روی مسئلهای بهصورت گروهی مشورت میکردند، افراد راهکارهای خود را بهصورت بارش فکری متناسب با زمان جلسه ارائه میدادند یا مهارتی را بهصورت ایفای نقش پیاده میکردند، سپس مدرس دربارۀ مهارت مدنظر، مبانی تئوری را با مثالهایی میآورد و در پایان آزمودنیها روی یک مسئلة فرضی تمرکز میکردند و راهحل مناسبی ارائه میدادند. گروه گواه هیچ آموزشی دریافت نکرد. در پایان جلسات پرسشنامههای یادشده (پسآزمون) به هر دو گروه برای تکمیل مجدد ارائه شدند. درآخر بهمنظور اثر مداخلة آزمایشی، در مرحله پیگیری، پرسشنامهها بعد از 4 ماه مجدداً اجرا و دادههای این مرحله نیز گردآوری شدند.
جدول 1
پروتکل اجرایی مهارت مثبتاندیشی (Seligman, 2000)
Table1
Positive Thinking Skills Portocol (Seligman, 2000)
جلسه خلاصة شرح جلسات
جلسه اول: معرفی ماهیت و اهداف برنامه، تشریح چگونگی انجام کار، علت انتخاب افراد، آشنایی با مفهوم مثبتاندیشی و آشنایی با گروه و مقررات حاکم بر آن.
جلسه دوم: آشنایی با چگونگی شکلگیری تفکر و نگرش و نصوه تفکر دوباره یک واقعه، شیوه برخورد با آن واقعه.
جلسه سوم: آشنایی با افکار منفی و راههای تعدیل آن، تفکر مثبت و تأثیر آن بر سلامتی و طول عمر افراد.
جلسه چهارم: آموزش مثبتبودن ازطریق به چالش کشاندن افکار منفی، تغییر تصاویر ذهنی، استفاده از زبان سازنده و تجدید نظر در باورها.
جلسه پنجم: آموزش مثبتبودن ازطریق نهادینهکردن استراتژیهای تفکر مثبت در زندگی، استمرار در تمرین افکار مثبت، فرصتهای تفکر مثبت ازطریق کنارآمدن و سازگاری با مشکلاتی که نمیتوانیم آنها را حل کنیم.
جلسه ششم: امتحان مثبت زندگی کردن ازطریق ایجاد یک رابطه مثبت، سلامتی پیشنیاز مثبتگرایی، برقراری روابط خوب با اطرافیان و دوستداشتن از صمیم قلب.
جلسه هفتم: مثبتبودن ازطریق آموزش شیوه توقف فکر، آرامسازی و تغییر نگرشها شامل الزام، مهارکردن و مبارزهطلبی.
جلسه هشتم: واردکردن خنده به زندگی، ایجاد اعتماد بنفس و ایجاد عادت مطلوب ورزش.
برای تحلیل دادهها با توجه به طرح نیمهآزمایشی پژوهش، با اجرای پیشآزمون و پسآزمون با گروه کنترل از تحلیل کواریانس استفاده شد.
یافتهها
در این پژوهش، 30 نفر دانشآموز دختر پایه ششم با بازه سنی 12 تا 13 سال شرکت داشتند. میانگین سنی گروه آزمایش (86/12) و میانگین سنی گروه کنترل (54/12) بود.
جدول 2
میانگین نمرات دو گروه در پیشآزمون، پسآزمون، پیگیری و نرمالبودن دادهها
Table 2
The Average Scores of the Two Groups in the Pre-test , Post-test, Follow-up and the Normality of the Data
|
متغیرها |
گروه |
پیشآزمون |
پسآزمون |
پیگیری |
|
|
||||
|
میانگین |
انحرافمعیار |
میانگین |
انحرافمعیار |
میانگین |
انحرافمعیار |
چولگی |
کشیدگی |
|||
|
|
خودآگاهی |
کنترل |
47/82 |
480/10 |
40/83 |
908/7 |
|
|
066/0 |
765/0- |
|
آزمایش |
40/81 |
239/7 |
73/90 |
216/6 |
89/91 |
152/7 |
|
|
||
|
|
خویشتنداری |
کنترل |
53/83 |
679/11 |
20/82 |
951/9 |
|
|
794/0- |
462/0 |
|
|
آزمایش |
13/81 |
698/16 |
60/92 |
443/7 |
77/90 |
123/6 |
|
|
|
نتایج جدول 2، نشان میدهند به لحاظ توصیفی، وضعیت نمرات پاسخگویان چگونه است و چه تغییراتی داشته است. این نتایج کمک میکنند نتایج اصلی بهتر تفسیر شوند. براساس جدول بالا، میانگین آزمودنیهای گروههای کنترل و آزمایش، در آزمون خودآگاهی و خویشتنداری در مرحله پیشآزمون، با یکدیگر تفاوت چشمگیری ندارند. پس دو گروه در این دو آزمون، با یکدیگر همتا هستند؛ ولی تفاوت میانگین آزمودنیهای گروههای کنترل و آزمایش، در پسآزمون درخور ملاحظه است؛ به طوری که میانگین آزمودنیهای گروه آزمایش در پسآزمون، بهطور چشمگیری از میانگین پسآزمون گروه کنترل، بیشتر است. این نشان میدهد مداخله آزمایشی توانسته است بر رفتار مورد مطالعه اثر بگذارد. در مرحله پیگیری نیز این تفاوت بین گروه آزمایش و کنترل، آشکار و بیانکنندۀ تداوم اثر آموزش افکار مثبتنگر بر رفتار شرکتکنندگان است. در جدول 2، ملاحظه میشود مقدار چولگی و کشیدگی متغیرهای خویشتنداری و خودآگاهی در بازه (2+ و 2-) نشان از نبود دادههای پرت اثرگذار بر متغیرهای پژوهش و توزیع نرمالبودن دادهها است. برای بررسی مفروضۀ همگنی واریانسها از آزمون لوین استفاده شد. متغیرهای خویشتنداری (p>0/064 ، 710/2F=)خودآگاهی (p>0/136، 928/1F=)
جدول 3
نتایج تحلیل کواریانس تکمتغیری روی نمرههای پسآزمون خویشتنداری و خودآگاهی
Table 3
Results of Univariate Covariance Analysis on Self-Control and Self-awareness Post-Test Scores.
|
متغیر |
منبع تغییرات |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی |
میانگین مجذورات |
F |
p |
مجذور اتا |
توان آزمون |
|
خویشتنداری
خودآگاهی |
پیشآزمون |
467/341 |
3 |
822/113 |
032/2 |
026/0 |
051/0 |
326/0 |
|
اثر گروه |
124/3289 |
3 |
374/1096 |
577/19 |
001/0 |
472/0 |
1 |
|
|
خطا |
467/2786 |
56 |
758/49 |
|
|
|
|
|
|
پیشآزمون |
261/312 |
3 |
753/1050 |
013/2 |
031/0 |
043/0 |
0.311 |
|
|
اثر گروه |
175/3123 |
3 |
87/104 |
590/18 |
001/0 |
430/0 |
1 |
|
|
خطا |
241/2130 |
56 |
048/38 |
|
|
|
|
** P<0/01
نتایج جدول 3 نشان میدهند پس از حذف اثر پیشآزمونهای متغیرهای (خویشتنداری و خودآگاهی) مقدار آماره F که تأثیر متغیر مستقل را نشان میدهد، در متغیر خویشتنداری (p<0/001، 577/19F=) و متغیر خودآگاهی (p<0/001، 590/18F =) معنادار است. این نشان میدهد گروه کنترل و آزمایش تفاوت معناداری با هم دارند؛ یعنی خویشتنداری و خودآگاهی گروه آزمایش پس از دریافت آموزش مثبتاندیشی، نسبت به گروه کنترل، افزایش یافته است؛ بنابراین، آموزش مهارتهای مثبتاندیشی بر خویشتنداری و خودآگاهی دانشآموزان تأثیر دارد. همچنین، مقدار اتا نشان میدهد (47/0) درصد تغییرات خویشتنداری و (43/0) درصد تغییرات خودآگاهی ناشی از اثر مداخلة آزمایشی است.
جدول 4
نتایج تحلیل کواریانس تکمتغیری روی نمرههای مرحلة پیگیری خویشتنداری و خودآگاهی
Table 4
Results of Univariate Covariance Analysis on Self-Control and Self-Awareness Follow-Up Stage Scores
|
متغیر |
منبع تغییرات |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی |
میانگین مجذورات |
F |
p |
مجذور اتا |
توان آزمون |
|
خویشتنداری
خودآگاهی |
پیشآزمون |
324/321 |
3 |
108/107 |
912/1 |
082/0 |
056/0 |
299/0 |
|
اثر گروه |
324/3105 |
3 |
374/1035 |
232/18 |
001/0 |
443/0 |
1 |
|
|
خطا |
467/2786 |
56 |
758/49 |
|
|
|
|
|
|
پیشآزمون |
261/3332 |
3 |
753/1110 |
013/2 |
031/0 |
043/0 |
0.311 |
|
|
اثر گروه |
175/3123 |
3 |
87/104 |
102/18 |
001/0 |
480/0 |
1 |
|
|
خطا |
241/2130 |
56 |
048/38 |
|
|
|
|
** P<0/01
نتایج جدول 4 نشان میدهند پس از حذف اثر پیشآزمونهای متغیرهای (خویشتنداری و خودآگاهی) مقدار آماره F که تأثیر متغیر مستقل را نشان میدهد، در متغیر خویشتنداری (p<0/001، 577/19(p<0/001، 590/18F =) و متغیر خودآگاهی (p<0/001، 590/18F=) معنادار است. این نشان میدهد آموزش افکار مثبتنگر بر رفتار شرکتکنندگان بعد از 4 ماه همچنان تداوم داشته است. همچنین مقدار اتا نشان میدهد (44/0) درصد تغییرات خویشتنداری و (48/0) درصد تغییرات خودآگاهی ناشی از اثر مداخلة آزمایشی در مرحله پیگیری است.
بحث
این پژوهش که با هدف اثربخشی آموزش مهارتهای مثبتاندیشی بر خویشتنداری و خودآگاهی دانشآموزان انجام شد، نشان داد آموزش مثبتاندیشی موجب افزایش خویشتنداری و خودآگاهی دانشآموزان شده است.
یافتة اول پژوهش نشان داد آموزش مثبتاندیشی سبب افزایش خویشتنداری دانشآموزان شده که با پژوهش توحیدفام (Tawheed Fam, 2019) اثربخشی آموزش مهارتهای مثبتاندیشی بر خودکنترلی و سازگاری اجتماعی همسو است. در تبیین این یافته میتوان گفت آموزش تفکر مثبت، فرد را قادر میسازد نسبت به رفتارها، نگرشها و احساسها تلقی مناسبی داشته باشد و با حفظ آرامش و خونسردی عصبانیت و تکانشگری را کاهش دهد. این افکار مثبت در افراد، افکاری سازنده و انرژیبخش هستند که بر اثر تلقین، تکرار و تمرین به ذهن راه مییابند و باعث میشوند تا افراد با خویشتنداری بر خود و محیط خود غالب شوند. آموزش مهارتهای مثبتاندیشی شامل مهارتهایی چون چگونگی پذیرش و برخورد با ضعفها، شناسایی افکار و سازگاری با شرایط تنشزا، خویشتنداری در فرد را افزایش میدهد. مثبتاندیشی میتواند رکود خلق و ناملایمات گاه و بیگاه در طول تحصیل را بهویژه برای نوجوانان دارای خلقی تکانشی و حساس، سامان بخشد و عاملی مهم در رسیدن به خویشتنداری نوجوانان در حیطههای علمی و تحصیلی باشد. روانشناسی مثبتنگر، عمدتاً به تقویتکردن تواناییها و شایستگیهای فرد توجه دارد. مسئله این نیست که چگونه میتوان ضعفهای افراد را اصلاح کرد؛ بلکه آن است که چگونه میتوان تواناییهای افراد را پرورش داد و تقویت کرد. روانشناسی مثبتنگر در پی آن است که افراد را نیرومندتر و پربارتر و استعدادهای آنان را شکوفا کند.
توسعه نگاه مثبت به خود و زندگی در دانشآموزان به ارتباط بهتری با محیط اجتماعی مدرسه منجر میشود و ازطریق آن دانشآموزان میتوانند با سایر همکلاسیهای خود به سبب توانایی بالا در خویشتنداری، تعامل مثبت و منطقیتری برقرار کنند و بازخورد این تعاملات، شناخت دانشآموزان از خود را توسعه میدهد؛ زیرا مطابق با مدافعان رویکرد مثبتنگر کارماداس (Karademas, 2006) داشتن مهارتهای مثبتاندیشی به افراد کمک میکند با بینش و دقت بیشتری به ارتباطات بین فردی خود و روابط اجتماعی خود بنگرند و متناسب با محیط و شرایط مختلف اجتماعی، بهدور از هیجانات و تکانههای غیر منطقی، پاسخهای معقولانهتری داشته باشند. افزون بر آن، در آموزش مهارتهای مثبتنگری، توجه به نقاط قوت و تجارب خوب و شیرین گذشته، احتمالاً بروز برداشتهای شخصی مثبتتر از خویش را افزایش میدهد و همین امر سبب تقویت خویشتنداری در آنان میشود و به تبع آن، در مهار هیجانات منفی و رفتارهای تکانشی و ناسازگار مؤثر است. همچنین، مثبتاندیشی، افراد را یاری میکند با تمرکز و تقویت توانمندیها، ارزش و اعتبار خود را بهتر درک کنند و برای حفظ آن به اصلاح کاستیها و جنبههای منفی رفتار و زندگی خود بپردازند.
یافتة دوم پژوهش نشان داد آموزش مهارتهای مثبتاندیشی بر خودآگاهی دانشآموزان تأثیردارد که با پژوهش دینر بیست و همکاران (Dainer-Best et al., 2018) دربارة نقش آموزش تصویرسازی مثبت بر افزایش خودآگاهی، همخوانی دارد. در تبیین این یافته میتوان گفت روانشناسی مثبتنگر، میتواند در توسعه خودآگاهی تأثیر بسزایی داشته باشد. خودآگاهی به فرآیند آگاهی فرد از ویژگیهای شخصیاش، نوع روابط با دیگران و نظرش نسبت به ظرفیت و تواناییهای او اشاره دارد؛ درنتیجه، افراد با شناخت چارچوب و قوانین کلی در روابط بر توانمندیها و عدم توانمندیهای خود اشراف خواهند یافت و به خودآگاهی بیشتر دربارۀ خود دست مییابند. چگونگی اثربخشی آموزش مهارتهای مثبتنگر بر افزایش خودآگاهی دانشآموزان از طریق آموزش با تأکید بر شناخت استعدادها و تواناییها و استفاده از آنها در جهت مثبت و رسیدن به خواستهها و اهداف خود سبب میشود افراد دید مثبتی نسبت به خود و تواناییهایشان پیدا کنند و به درک کاملتر و بهتری از خویش نائل آیند و قادر به پذیرش مسئولیت بیشتری در زندگی خود شوند و بیشتر احساس کنترل کنند و درنهایت به خودآگاهی دست یابند. روانشناسی مثبتنگر که بر نقاط قوت و احساسات مثبت تمرکز دارد، نهتنها به افراد ابزاری میدهد تا بتوانند به سطح مطلوب رفاه، بدون در نظر گرفتن شرایط خود برسند، ما را قادر میکند به این درک برسیم که چگونه با مرور تجارب شکست و موفقیتها، به توانمندیها و ضعفهای خود آگاهی بیابیم و با خودآگاهی بیشتری دست به انتخاب بزنیم و مسئولیت تصمیمات خود را بر عهده بگیریم. تفکر مثبت، فرد را قادر میسازد نسبت به رفتارها، نگرشها، احساسها، علایق و استعدادهای خود و دیگران، برداشت و تلقی مناسبی داشته باشد و با حفظ آرامش و خونسردی به بهترین و و درستترین شناخت در ارتباط با خود دست مییابد و به توانمندیها و عدم توانمدیهای خود واقف شود و به خودآگاهی منطبق با خصوصیات روانشناختی و عاطفی خود دست یابد. روانشناسی مثبتنگر عمدتاً به تقویتکردن تواناییها و شایستگیهای فرد توجه دارد.
از محدودیتهای پژوهش حاضر میتوان به محدودبودن جامعه پژوهش به لحاظ جغرافیایی به دانشآموزان ثلاث باباجانی، استفاده از روش ارزیابی خودگزارشی (پرسشنامه) و عدم دسترسی مستقیم محقق به آزمودنیها اشاره کرد که میتواند بر نتایج تحقیق تأثیر گذاشته باشد؛ بنابراین، پیشنهاد میشود در پژوهشهای آینده به اجرای این پژوهش در بین دانشآموزان مناطق دیگر کشور پرداخته شود. همچنین، برای اجتناب از سوءگیری در پاسخگویی به پرسشنامه از شیوههای کیفی مانند مصاحبه، چکلیست و مشاهده در صورت امکان استفاده شود. سرانجام، دسترسی مستقیم و رو در رو برای پژوهشهای بعدی پیشنهاد میشود.
سپاسگزاری
از زحمات و همکاری مدیران، معلمان و دانشآموزان آموزش و پرورش ابتدایی ثلاث و باباجانی تقدیر و قدردانی میشود.
[1]. continence
[2] .self.awareness
[3]. thazinking positive
[4].self-awareness questionnaire
[5].self-control questionnaire
[6]. Nikmanesh Self-control questionnaire
[7] . Adobe Connect
[8]. Seligman, M. E. P4
)
