نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار روانشناسی، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران
2 کارشناس ارشد روانشناسی، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
psychological states of female students in second and third grades of high school. The research method was quasi-experimental with pre-test, post-test and follow-up. The sample consisted of forty students selected randomly in two groups (twenty students in each group). To collect data, Positive Psychological State Inventory (Rajaei, Khuy Nzhad and Nesaei) was used. The experimental group received ninety minute positive training sessions (for two months) and the control group did not receive treatment. The results of analysis of covariance showed that positive training had positive effects on positive psychological states (trust in God, optimism, self-efficacy, duty, sense of control, targeted, hope, satisfaction with life, meaningful life, pleasant, sociability, self-esteem and self-worth, sense of peace, gratitude, and forgiveness) among adolescents both in the post and follow-up tests
کلیدواژه‌ها [English]
در چرخه‌ی تحول روانی افراد بین دوره‌ی کودکی و بزرگ‌سالی دوره‌ی بسیار مهم نوجوانی قرار دارد، این مرحله انتقالی از 10تا 12 سالگی آغاز و در حدود 18 الی 22 سالگی تمام می‌شود. نوجوانی دوره تغییرات عمیقی است که کودک را از بزرگ‌سال جدا می‌کند این مرحله، رشد زیستی، اجتماعی، هیجانی و شناختی را شامل می‌شود و به معنای واقعی دوره‌ی تغییر و دگرگونی است (نیومن و نیومن[1]، 2009 به نقل از جباری، شهیدی و موتابی، 1393 ). برک[2] دوره‌ی نوجوانی را به سه دوره‌ی متمایز تقسیم می‌نماید، اوایل نوجوانی: این دوره 11 تا 14 سالگی را شامل می‌شود و در آن فرد ازنظر جنسی به رسش می‌رسد و سرعت رشد جسمانی زیاد است .اواسط نوجوانی: این دوره 14 تا 18 سالگی را شامل می‌شود و در آن تغییرات بلوغی کامل می‌شود .اواخر نوجوانی: این دوره 18 تا 21 سالگی را شامل می‌شود و در آن فرد نه‌تنها ازنظر ظواهر بلکه ازنظر پذیرش نقش‌های بزرگ‌سالان وضعیتی مشابه آنان پیدا می‌کند (برک، 2002/1390 ترجمه سید محمدی). ازجمله موضوعات قابل‌بررسی در این دوره از زندگی حالت‌های روان‌شناختی مثبت[3] است، منظور از حالت‌های روان‌شناختی مثبت نمونه‌ای از توانایی‌های انسان است که موضوع اصلی روانشناسی مثبت‌گرا[4] را تشکیل می‌دهد: خوشحالی، لذت، انعطاف‌پذیری، سرسختی، کنترل شخصی، خوش‌بینی، سبک تبیینی خوش‌بینانه، امید، احساس کارایی، تعیین هدف، معنی، عشق به دانستن، خِرَد، اصالت، توانایی برای روانی، خودمختاری، بخشندگی، دلسوزی، همدلی، نوع‌دوستی، شوخ‌طبعی، معنویت (ریو[5]، 2005/1389 ترجمه سید محمدی). پیشرفت سریع فناوری و ارتباطات با وجود مزایای فراوانی که دارند خلائی برای انسان‌ها به ارمغان آورده‌اند افسردگی یاس ناامیدی و بسیاری از مشکلات روان‌شناختی در جوامع بیشتر شده است. مارتین سلیگمن[6]در دوره‌ی ریاستش بر انجمن روانشناسی امریکا در 1998، از روانشناسان کاربردی خواست به اصل خود برگردند و در کنار درمان و شفای بیماران روانی، به پربارتر و رضایت‌بخش‌تر کردن زندگی انسان‌ها و همچنین به شناسایی و پرورش استعدادهای آن‌ها هم توجه کنند (سلیگمن وچیکزنت میهای[7]، 2000). و در همین سال روانشناسی مثبت‌گرا را بنیان نهاد. که یکی از فواید پرورش استعدادها از دیدگاه پژوهشگران؛ تمرین استفاده از نقاط قوت موجب افزایش رضایت از زندگی و بهزیستی روان‌شناختی نوجوانان می‌شود (پرکتور، تسوکایاما، وود، مالتبی، اداس[8] و همکاران، 2011). با ظهور روانشناسی مثبت‌گرا صاحب‌نظران و پژوهشگران توجه خود را صرف بررسی توانمندی‌های انسان کردند و در عوض توجه محض به تجارب یا تصورات منفی افراد به بررسی سازه‌هایی چون امید معنویت، خوش‌بینی، قدردانی پرداختند (اسنایدر و مک کولاف[9]2000 به نقل از ملکی، اعتمادی، بهرامی و فاتحی زاده،1394). هدف روانشناسی مثبت افزایش احساسات مثبت از طریق افزایش شادی، تعامل در زندگی و بهزیستی روان‌شناختی است (مایر، جانسون، پارکس، ایوانسکی و پن[10]،2012). روانشناسی مثبت نگر در عمل به دنبال آن است که به افراد کمک کند توانمندی‌ها و شایستگی‌های خود را پرورش دهند تا به سلامت روانی دست یابند (ریو، 2005/1389 ترجمه سید محمدی). مداخلات روانشناسی مثبت شامل روش‌های درمانی یا فعالیت‌های عمدی به‌منظور ترویج احساسات مثبت، رفتارهای مثبت، شناخت و ادراک مثبت، بالا بردن بهزیستی افراد و بهبود علائم افسردگی است (سین و لیبومیرسکی[11]، 2009). توجه روانشناسی مثبت نگر به نگرش و تفکر مثبت، توسعه احساسات مثبت (سین و لیبومیرسکی، 2009)، توجه به نقاط قوت و پرورش استعدادها (ریو، 2005/1389 ترجمه سید محمدی)، تأکید بر افزایش هیجان مثبت و ارتقای معنای زندگی است (رشید[12] و سلیگمن، 2014). همچنین از منظر روانشناسی مثبت نگر، روانشناسان نباید فقط بر ثابت نگه‌داشتن مشکلات مردم کار و تأکید کنند بلکه باید به آن‌ها کمک کنند تا بتوانند زندگی شادتر، غنی‌تر و کامل‌تری داشته باشند (جباری و همکاران، 1392) بنابراین به نظر می‌رسد این رویکرد بتواند بر حالت‌های روان‌شناختی مثبت اثرگذار باشد. روان‌درمانی مثبت‌گرای ارائه‌شده توسط رشید (2000) دارای جلساتی است که هریک از این جلسات به بررسی سازه‌های روانشناسی مثبت‌گرا و پرورش این سازه‌ها می‌پردازد. برخی از سازه‌ها همان حالت‌های روان‌شناختی مثبت (امید، خوش‌بینی، بخشش، قدردانی، معنویت، توجه به توانمندی‌ها، پرورش هیجانات مثبت، یافتن معنا و زندگی کامل) به همراه تکالیف خانگی برای مراجعین است (مگیار- موئی[13]، 2009/1391 ترجمه براتی سده).
با توجه به مباحث روانشناسی مثبت نگر پژوهشگران زیادی به بررسی تأثیر مداخلات این رویکرد بر بعضی از حالت‌های روان‌شناختی مثبت پرداخته‌اند (رومو-گنزالز، اهرنزویج، سنچز-گراسدا، انریکویز- موناندز، لویز- مورا[14] و همکاران (2013)، اثر مداخلات روان‌شناختی مثبت در افزایش شادی و بهزیستی روان‌شناختی و افزایش عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان (فورت، اسکولت، ویلچر، چودنوفسکی، مالوی [15] و همکاران، 2012، نقل از داوود[16]، 2014)، و در بهبود سلامت روان و پرورش بهزیستی روان، کاهش اضطراب و استرس نوجوانان مؤثر بود؛ پژوهش ماری، توماس، باربارا و پیرسون[17] (2011) نشان داد آموزش روانشناسی مثبت بر مبنای یادگیری تیمی (گروهی) موجب تمرین بسیاری از ارزش‌های روانشناسی مثبت ازجمله: گشودگی، مهربانی، صداقت، همکاری می‌شود. لیوبومرسکی و لایوس[18](2013) در کاهش افسردگی و افزایش شادکامی و احساس بهزیستی روانشناسی، ریتر و ویلز[19] (2015) کاهش خلق افسردگی و افزایش حالت‌های مثبت و بهزیستی در نوجوانان؛ بولیر، هاورمن، وسترهوف، ریپر، اسمیت و بوهلمجر[20] (2013) در بهزیستی جسمی و روانی و کمک به کاهش نشانگان افسردگی؛ بانوس، اتچمندی، فرفالینی، پالاسیوسبد، قروبد و بوتلا[21] (2014) در افزایش خلق‌وخوی مثبت، کنون، شلدون و لیوبومرسکی[22] (2006) افزایش احساسات و خلق مثبت، اثربخش یافتند. پیترز، فلینک، بورسما و لینتون[23] (2010) دست‌کاری تفکر مثبت را بر عاطفه مثبت و امید، اکنل، اشی و گالاقر[24](2015) مداخلات روانشناسی مثبت را بر افزایش روابط اجتماعی و رضایت از آن؛ لی، کوهن، ادگار، لیزنر، گاگنون[25] (2006) اثربخشی مداخله‌ی معنا (معنا درمانی) را بر بهبود عزت‌نفس، خودکارآمدی، خوش‌بینی؛ آلبرتو و جوینر[26] (2010) کاهش نگرش ناکارآمد و افزایش میزان شادکامی نوجوانان (برخوری، رفاهی و فرح‌بخش، 1388) افزایش انگیزه‌ی پیشرفت، عزت‌نفس و شادکامی دانش‌آموزان (سهرابی و جوان بخش، 1385) درونی سازی منبع کنترل دانش‌آموزان؛ جعفری و مهر افزون (1392) کاهش کمرویی نوجوانان؛ براتی سده (1388) افزایش نشاط، خشنودی از زندگی، معناداری زندگی و کاهش افسردگی؛ نو فرستی، روشن، فتی، حسن‌آبادی، پسندیده و شعیری (1394) کاهش علائم و نشانه‌های افسردگی و افزایش شادکامی و بهزیستی روان‌شناختی افراد دارای نشانه افسردگی؛ حریری و خدامی (2011) افزایش شادی و امید در گروه بزرگ‌سالان؛ میرزایی فندقی، سعدی پور و ابراهیمی قوام (2014) کاهش فرسودگی تحصیلی دانش‌آموزان؛ خدایاری فرد (1379) کاربرد مثبت نگری را بر افزایش خود توصیفی‌های افراد مؤثر یافتند. داوود (2014) در بررسی تحلیلی خود در مورد اثرگذاری روانشناسی مثبت‌گرا در مدارس به این یافته رسید که کاربرد این رویکرد در مدارس به ارتقا صفات مثبت و بهزیستی روان‌شناختی منجر می‌شود. با توجه به نتیجه پژوهش فوق نوجوانان بیشتر اوقات خود را در مدارس می‌گذرانند و نوع آموزش‌هایی که دریافت می‌کنند می‌تواند بر آن‌ها اثر بگذارد. یی‌هو، چنگ و چنگ[27] (2010) در بررسی خود به این نتیجه رسیدند که خوش‌بینی ارتباط مثبت با رضایت از جنبه‌های خاص زندگی و ارتباط منفی با مشکلات روان‌شناختی نوجوانان دارد.
در پنجاه سال گذشته بیشتر تلاش روانشناسان بالینی بر درمان کمبودها و رفع ناتوانی‌ها متمرکز بوده است. اما روانشناسی مثبت به افزایش شادمانی و سلامت و مطالعه علمی در مورد نقش نیرومندی‌های شخصی و سامانه‌های اجتماعی مثبت در ارتقای سلامت بهینه تأکید دارد (کار[28]، 2004/1391 ترجمه شریفی، نجفی زند و ثنایی). بایلی، انگ، فریش و اسنایدرت[29] (2007) در بررسی خود بین امید و رضایت از زندگی ارتباط یافتند و امیدواری را پیش‌بینی کننده رضایت از زندگی دانستند، که نتیجه این تحقیق نشان‌دهنده‌ی اهمیت حالت‌های روان‌شناختی مثبت ازجمله خوش‌بینی است. کوهن و فریدریکسون[30] (2010) در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که مداخلات روانشناسی مثبت نگر موجب ارتقای احساس مثبت بیشتر و ارزش مهمی در زندگی واقعی فرد دارد. صادقی نیری و الهیاری نژاد (1392) با بررسی آثار و نتایج مثبت اندیشی و خوش‌بینی در نهج‌البلاغه به این نتیجه رسیدند که آثار و نتایج خوش‌بینی و مثبت اندیشی در فرد و جامعه عبارت‌اند از: دستیابی به آرامش، کاهش ترس، اضطراب، با توجه به نتایج پژوهش‌های صورت گرفته و این‌که دوره نوجوانی یکی از مهم‌ترین دوران زندگی هست نوع رفتار، تفکر و گرایش او می‌تواند در آینده ادامه داشته باشد و بر زندگی او اثر بگذارد، پژوهش‌ها نشان داده است که خوش‌بینی و مثبت‌گرایی در مقابله با فشارهای زندگی و غلبه بر ناملایمات روانی- اجتماعی در اقدام به رفتارهای مرتبط با سلامت، اصلاح سبک زندگی و درنهایت کاهش بروز بیماری‌های جسمانی و روان‌شناختی تأثیر مهمی دارد (روبرت، گیبونس، گرارد، آلرت[31]، 2011 به نقل از رحیمیان بوگر، 1392). توانمندی‌ها مانند: شهامت، خوش‌بینی، مهارت ارتباط بین فردی، رعایت اخلاق و امید ضربه‌گیر آسیب‌های روانی هستند (رشید، 2008؛ به نقل از جباری و همکاران 1392)، این یافته نیز نشان از اهمیت توجه و توسعه این حالت‌های مثبت است.
در جمع‌بندی مطالب گفتنی است که در دهه‌های گذشته، تمام تلاش و فعالیت روانشناسان و روان‌پزشکان این بوده است که افراد را از اختلالات و بیماری‌ها به حالت عادی رهنمون شوند تا از میزان سختی و مشقت‌بار بودن زندگی آن‌ها بکاهند. اما همان‌گونه که می‌دانیم مأموریت و رسالت روانشناسی فقط این نبوده و نیست، بلکه به باور بسیاری از روانشناسان، رسالت اصلی آنان این است که به افراد کمک کنند تا سطح بهینه و عالی‌تری از زندگی، سلامتی و بهزیستی روانی را به دست آورند و از زندگی خود احساس رضایت کنند. با توجه به اهمیت دوران نوجوانی، ضرورت تقویت حالت‌های روان‌شناختی مثبت به‌منظور تحقق بخشیدن به توانمندی‌های منش در نوجوانان دختر به‌عنوان مادران آینده، نتایج پژوهش‌ها در زمینه آموزش مثبت نگری و مشاهده نشدن پژوهشی با عنوان اثر بخشی آموزش مثبت نگری بر حالت‌های روان‌شناختی مثبت در نوجوانان از سوی پژوهشگران، بنابراین پژوهش در پی پاسخ‌گویی به فرضیه زیر است:
- آموزش مثبت نگری بر حالت‌های روان‌شناختی مثبت (توانمندی‌های منش) نوجوانان دختران در مرحله پس‌آزمون و پیگیری مؤثر است.
روش
روش پژوهش، جامعه‌ی آماری و نمونه: در این پژوهش، از طرح نیمه آزمایشی پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری با گروه کنترل استفاده گردید. جامعه آماری پژوهش تمام دختران در حال تحصیل دبیرستان‌های شهرستان ارزوئیه در سال هزار و سیصد و نودوچهار- نودوپنج بود. از چهار دبیرستان دخترانه یکی به‌صورت تصادفی انتخاب و دانش‌آموزان پایه‌های دوم و سوم پرسشنامه پژوهش را تکمیل کردند. چهل نفر از دانش‌آموزان انتخاب و به‌صورت تصادفی در دو گروه کنترل و آزمایش ( هر گروه بیست نفر) گمارده شدند. ملاک ورود به نمونه پژوهش عبارت بودند از: کسب نمره‌ی پایین‌تر از حد متوسط در پرسشنامه حالت‌های روان‌شناختی مثبت، توانایی برقراری ارتباط با دیگر اعضای گروه، علاقه‌مند به شرکت در پژوهش، توانایی هماهنگی برنامه کلاسی با برنامه جلسات؛ و ملاک‌های خروج از نمونه پژوهش: عدم توانایی برقراری ارتباط در گروه، داشتن اختلال روانی یا جسمانی اثرگذار در فرایند آموزش مهارت‌ها، شرکت هم‌زمان در جلسات روان‌درمانی و یا مشاوره‌ای در جای دیگر.
ابزار سنجش: پرسشنامه حالت‌های روان‌شناختی مثبت: برای انجام پژوهش از پرسشنامه حالت‌های روان‌شناختی مثبت (PPS) استفاده شد. این پرسشنامه توسط رجایی، خوی نژاد و نسائی (1390)، تهیه و تدوین گردیده است که شامل نودوشش سؤال بوده و درمجموع پانزده حالت روان‌شناختی مثبت (توکل به خدا، خوش‌بینی، احساس کارآمدی، وظیفه‌شناسی، احساس کنترل، هدفمندی، امیدواری، معنادار بودن زندگی، رضایت از زندگی، خلق مثبت و شادمانی، اجتماعی بودن، عزت‌نفس و احساس ارزشمندی، احساس آرامش، قدردانی، بخشش) را می‌سنجد. نمره‌گذاری این پرسشنامه بر اساس طیف لیکرت از 1 تا 5 (کاملاً مخالفم نمره یک، مخالفم نمره دو، بی‌نظر نمره سه، موافقم نمره چهار، کاملاً موافقم نمره پنج) است. اما نکته قابل‌توجه این‌که برخی سؤالات برعکس این حالت نمره‌گذاری می‌شوند که شماره این سؤالات به شرح ذیل است:
7،9،1114،15،19،20،21،22،23،26،27،28،29،30،3238،39،40،44،48،49،52،54،58،59،60،61،69،70،71،75،78،79،80،81،82،84،86،90،91،92،93
روایی این پرسشنامه توسط اساتید و متخصصان این زمینه مورد تائید قرار گرفته است. برای محاسبه پایایی این پرسشنامه از روش آلفای کرونباخ استفاده شده است. این روش برای محاسبه‌ی هماهنگی درونی ابزار اندازه‌گیری ازجمله پرسشنامه به کار می‌رود. برای این منظور مطالعه مقدماتی بر روی 50 نفر از دانشجویان انجام گردید. ضریب آلفای کرونباخ محاسبه‌شده برای کل آزمون 837/0، و برای زیر مؤلفه‌های حالات روان‌شناختی مثبت؛ توکل به خدا، خوش‌بینی، احساس کارآمدی (گرایش به آغازگری رفتار، تمایل به ادامه تلاش، پافشاری در تکلیف و احساس توانمندی)، وظیفه‌شناسی، احساس کنترل، هدفمندی، امیدواری، معنادار بودن زندگی، رضایت از زندگی، خلق مثبت و شادمانی، اجتماعی بودن، عزت‌نفس و احساس ارزشمندی، احساس آرامش، قدردانی و بخشش به ترتیب 813/0، 768/0، (881/0، 793/0، 821/0، 812/0)، 835/0، 843/0، 782/0، 824/0، 867/0، 795/0، 812/0، 862/0، 833/0، 844/0، 781/0 و 828/0 بود. در این پژوهش نیز ضریب آلفای کرونباخ محاسبه‌شده برای کل آزمون 821/0، و برای زیر مؤلفه‌های حالات روان‌شناختی مثبت به ترتیب: 795/0، 782/0، (823/0، 778/0، 833/0، 823/0)، 782/0، 817/0، 749/0، 814/0، 887/0، 781/0، 786/0، 837/0، 811/0، 826/0، 796/0 و 813/0 به‌دست‌آمده که بیانگر پایایی بالای این آزمون است.
روش اجرا و تحلیل:برای افراد گروه آزمایش نه جلسه آموزش مثبت نگری 90 دقیقه‌ای به مدت دو ماه اجرا شد و گروه کنترل در این مدت هیچ مداخله‌ای دریافت نکردند. بعد از پایان جلسات آموزشی پس‌آزمون و دو ماه بعدازآن پیگیری اجرا شد. محتوای جلسات آموزشی پس از استخراج از منابع و کتبی همچون روانشناسی مثبت (کار، 2004/1391 ترجمه شریفی و همکاران،)، فنون روانشناسی مثبت‌گرا (مگیار- موئی، 2009/1391 ترجمه براتی سده)، شادمانی درونی (سلیگمن، 2002/1393 ترجمه تبریزی، کریمی و نیلوفری)، خوش‌بینی آموخته‌شده (سلیگمن،2006/1388 ترجمه داورپناه و محمدی) کودک خوش‌بین (سلیگمن، 1995/1388 ترجمه داورپناه)، مثبت اندیشی و مثبت‌گرایی کاربردی (کویلیام، 2003/1390ترجمه براتی سده و صادقی) و همچنین مشاوره با اساتید و متخصصان درزمینه‌ی روانشناسی مثبت طراحی‌شده است. در جدول (1) خلاصه‌ی جلسات آموزشی ارائه شده است:
جدول1. محتوای جلسات آموزشی مثبت نگری
|
جلسه |
موضوع |
اهداف و خلاصه جلسه |
|
اول |
معارفه- مقدمه -آشنایی با مفهوم مثبت نگری – انجام ارزیابی اولیه |
آشنایی با اعضا-توضیح پیرامون جلسات –بحث در مورد خویشتن پنداره- توضیح و تعریف در مورد مثبت نگری – تکلیف شناسایی نقاط قوت و..... |
|
دوم |
آموزش مهارت‌های شادکامی و پیرامون اجتماعی بودن |
مرور تکالیف مربوط به شناسایی نقاط قوت - بحث در مورد مفهوم و دایره شادکامی- مرور فن‌های شادکامی(تغذیه‌ی سالم، ورزش ،تغییر سبک نگرش و سبک زندگی – رفتار نوع دوستانه-توسعه‌ی روابط اجتماعی و.....)- گفتگو در مورد موانع توسعه‌ی روابط اجتماعی..... کاربردی کردن مهارت‌های مربوط به افزایش شادکامی تا جلسه‌ی بعد......تمرین و توسعه‌ی روابط اجتماعی.... |
|
سوم |
معرفی مدل فرآیند بخشودگی |
مرور تمرین و تکلیف‌های مربوط به جلسات قبل-بحث گفتگو با اعضا در مورد بخشش، فرایند آن و تمرین نوشتن نامه بخشش- دستورالعمل برای نوشتن نامه بخشش برای جلسه بعد..... |
|
چهارم |
معرفی مفهوم قدردانی |
مرور تمرین‌های جلسات قبل- تبیین مفهوم، فواید و روش‌های ابراز قدردانی و سپاسگزاری - دادن تکلیف ازجمله نوشتن نامه‌ی سپاس و.... |
|
پنجم |
تبیین خوش‌بینی(منبع کنترل افراد) |
مرور تکالیف جلسات قبل (ازجمله نامه‌ی سپاس و .....) - بحث پیرامون مفهوم و فواید خوش‌بینی - معرفی مدل ABCDE-ارائه تکالیف -بحث پیرامون معنی و مفهوم منبع کنترل- ارائه‌ی مثال در مورد شیوه‌ی تشخیص سبک اسناد |
|
ششم |
معرفی مفهوم امید و امید افزایی(هدفمندی) |
مرور تکالیف مربوط به جلسات قبل (ازجمله تمرین‌های خوش‌بینی و سبک اسناد)-بحث در مورد مفهوم و اهمیت امید-کمک به اعضا برای تقسیم کردن زندگی به حیطه‌های مختلف و....- دادن تکلیف به اعضا برای تعیین کردن اهداف برای هر حیطه‌ی زندگی (ساختاربندی هدف)- کمک به اعضا جهت شناسایی موانع رسیدن به اهداف و شیوه‌ی برطرف کردن موانع |
|
هفتم |
عزت‌نفس و احساس ارزشمندی-احساس کارآمدی |
مرور تمرین‌های جلسات قبل (ساختاربندی اهداف، تعیین اهداف آتی)- تبیین مفهوم و فواید عزت‌نفس و خودکارآمدی- تبیین راهبردهایی برای ارتقای عزت‌نفس و خود کارآمدی و راهبردهای کنار آمدن مثبت (مثل حل مسئله، حمایت اجتماعی، چارچوب‌بندی مجدد، کسب مهارت)- توجه به نقاط قوت افراد و پرورش توانمندی‌ها- |
|
هشتم
|
معنادار بودن زندگی و توکل به خدا |
مرور راهبردهای افزایش عزت‌نفس و خودکارآمدی ارائه‌ی نمونه رفتار خودکارآمد در افراد در زمان تحصیل- تبیین مفهوم و فواید معنادار بودن زندگی- نقش اهداف در معنادار بودن زندگی- ترغیب کردن افراد به پیدا کردن معنا در زندگی ، تحصیل و رفتار اجتماعی- بحث در مورد مفهوم و اهمیت توکل به خدا |
|
نهم |
جمع‌بندی جلسات و اختتام |
تشکر از اعضا، ارائه خلاصه‌ای از مباحث جلسات به اعضا، تکمیل پرسشنامه‌های پس‌آزمون |
برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از تحلیل کوواریانس چند
متغیره و تک متغیره استفاده شد.
یافته‌ها
افراد گروه نمونه شانزده تا هفده سال داشتند که تعداد شانزده نفر (معادل چهل و چهاردهم درصد) از افراد در دامنه سنی شانزده سال، بیست نفر (معادل پنجاه‌وپنج و نیم درصد) از افراد در دامنه سنی هفده سال قرار داشتند. نه نفر از افراد (معادل بیست‌وپنج درصد) دوم
ادبیات، 11نفر (معادل سی و نیم درصد) سوم ادبیات، ده نفر (معادل بیست‌وهفت و هفت‌دهم درصد) سوم تجربی، شش نفر (معادل شانزده و شش‌دهم درصد) سوم ریاضی بودند.
با توجه به طرح پژوهش حاضر که از نوع پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری بود، برای تحلیل داده‌ها و به‌منظور کنترل اثر پیش‌آزمون و پس‌آزمون از روش تحلیل کوواریانس چند متغیری[32] استفاده شد. ابتدا مفروضه‌های تحلیل کوواریانس چند متغیری بررسی گردید (مفروضه‌های همسانی ماتریس‌های واریانس-کوواریانس، همگونی واریانس دو گروه و همگونی ضرایب رگرسیون در مرحله پس‌آزمون و پیگیری) که نتایج نشان‌دهنده رعایت مفروضه‌ها بود. سپس با توجه به برقراری مفروضه‌های تحلیل کوواریانس چند متغیری، پژوهشگران مجاز به استفاده از این آزمون آماری شدند.
آماره‌ی چند متغیری مربوطه یعنی لامبدای ویلکس در سطح (01/0=p) در مرحله پس‌آزمون [98/0 =h2 و 001/0› P و 22/16= (15 و 5)F] و پیگیری [94/0 =h2 و 001/0› P و 31/5= (15 و 5)F] معنی‌دار است بنابراین نتیجه گرفته شد که تحلیل کوواریانس چندمتغیری به‌طورکلی معنادار است. سرانجام با استفاده از تحلیل کوواریانس تک متغیری به بررسی این موضوع پرداخته‌شده است که تأثیر متغیر مستقل بر هرکدام از متغیرهای وابسته در مراحل پس‌آزمون و پیگیری چه مقدار بوده است.
جدول(2) نتایج اثربخشی آموزش مثبت نگری بر حالت‌های روان‌شناختی مثبت (توانمندی‌های منش) نوجوانان دختر (دانش‌آموزان کلاس‌های دوم و سوم) در مرحله پس‌آزمون و جدول(3) نتایج ثبات آموزش مثبت نگری در مرحله پیگیری را نشان می‌دهد.
جدول2.نتایج تجزیه‌وتحلیل کوواریانس جهت بررسی تأثیر آموزش مثبت نگری بر مؤلفه‌های حالت‌های روان‌شناختی مثبت (توانمندی‌های منش) نوجوانان و میانگین تعدیل‌شده دو گروه در مرحله‌ی پس‌آزمون
|
متغیرهای پژوهش |
منابع تغییرات |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی |
میانگین مجذورات |
F |
معناداری (P) |
مجذور اتا |
گروه |
میانگین |
|
توکل به خدا |
پیش‌آزمون |
58/0 |
1 |
58/0 |
82/1 |
18/0 |
05/0 |
آزمایش |
65/4 |
|
عضویت گروهی |
97/5 |
1 |
97/5 |
8/18 |
0/001 |
36/0 |
کنترل |
98/3 |
|
|
خوش‌بینی |
پیش‌آزمون |
19/0 |
1 |
19/0 |
56/0 |
46/0 |
017/0 |
آزمایش |
86/3 |
|
عضویت گروهی |
33/12 |
1 |
33/12 |
62/35 |
001/0 |
52/0 |
کنترل |
64/2 |
|
|
وظیفه شناسی |
پیش‌آزمون |
81/0 |
1 |
81/0 |
63/3 |
07/0 |
10/0 |
آزمایش |
16/4 |
|
عضویت گروهی |
99/2 |
1 |
99/2 |
46/13 |
001/0 |
29/0 |
کنترل |
65/3 |
|
|
احساس کنترل |
پیش‌آزمون |
78/0 |
1 |
78/0 |
11/2 |
16/0 |
06/0 |
آزمایش |
55/4 |
|
عضویت گروهی |
75/6 |
1 |
75/6 |
13/18 |
001/0 |
355/0 |
کنترل |
44/3 |
|
|
هدفمندی |
پیش‌آزمون |
62/0 |
1 |
62/0 |
18/1 |
28/0 |
04/0 |
آزمایش |
25/4 |
|
عضویت گروهی |
50/8 |
1 |
50/8 |
22/16 |
001/0 |
33/0 |
کنترل |
98/2 |
|
|
رضایت از زندگی |
پیش‌آزمون |
037/0 |
1 |
037/0 |
08/0 |
78/0 |
01/0 |
آزمایش |
06/4 |
|
عضویت گروهی |
978/9 |
1 |
978/9 |
603/20 |
001/0 |
38/0 |
کنترل |
03/3 |
|
|
معنا در زندگی |
پیش‌آزمون |
|
006/0 |
006/0 |
010/0 |
920/0 |
001/0 |
آزمایش |
39/4 |
|
عضویت گروهی |
96/11 |
1 |
96/11 |
39/21 |
001/0 |
393/0 |
کنترل |
06/3 |
|
|
خلق مثبت و شادمانی |
پیش‌آزمون |
075/0 |
1 |
075/0 |
16/0 |
69/0 |
005/0 |
آزمایش |
18/4 |
|
عضویت گروهی |
8/3 |
1 |
8/3 |
33/8 |
007/0 |
202/0 |
کنترل |
40/3 |
|
|
اجتماعی بودن |
پیش‌آزمون |
02/1 |
1 |
02/1 |
68/2 |
11/0 |
075/0 |
آزمایش |
29/4 |
|
عضویت گروهی |
79/4 |
1 |
79/4 |
59/12 |
001/0 |
27/0 |
کنترل |
41/3 |
|
|
احساس آرامش |
پیش‌آزمون |
41/0 |
1 |
41/0 |
81/0 |
376/0 |
024/0 |
آزمایش |
47/3 |
|
عضویت گروهی |
83/4 |
1 |
83/4 |
59/9 |
004/0 |
225/0 |
کنترل |
81/2 |
|
|
قدردانی |
پیش‌آزمون |
32/0 |
1 |
32/0 |
03/1 |
32/0 |
03/0 |
آزمایش |
45/4 |
|
عضویت گروهی |
21/7 |
1 |
21/7 |
48/23 |
001/0 |
42/0 |
کنترل |
62/3 |
|
|
بخشش |
پیش‌آزمون |
047/0 |
1 |
047/0 |
094/0 |
76/0 |
003/0 |
آزمایش |
18/4 |
|
عضویت گروهی |
366/10 |
1 |
366/10 |
72/20 |
001/0 |
386/0 |
کنترل |
01/3 |
|
|
عزت‌نفس و احساس ارزشمندی |
پیش‌آزمون |
01/0 |
1 |
01/0 |
02/0 |
88/0 |
001/0 |
آزمایش |
10/4 |
|
عضویت گروهی |
93/6 |
1 |
93/6 |
52/13 |
001/0 |
291/0 |
کنترل |
25/3 |
|
|
خودکار آمدی |
پیش‌آزمون |
008/0 |
1 |
008/0 |
025/0 |
88/0 |
001/0 |
آزمایش |
14/4 |
|
عضویت گروهی |
43/6 |
1 |
43/6 |
49/19 |
001/0 |
37/0 |
کنترل |
26/3 |
|
|
امیدواری |
پیش‌آزمون |
2/0 |
1 |
2/0 |
349/0 |
559/0 |
01/0 |
آزمایش |
32/4 |
|
عضویت گروهی |
25/9 |
1 |
25/9 |
16/16 |
001/0 |
33/0 |
کنترل |
22/3 |
بر اساس یافته‌های جدول(2) نتایج تحلیل کوواریانس در مرحله پس‌آزمون نشان داد که با کنترل نمره‌های پیش‌آزمون، آموزش مثبت نگری موجب افزایش3/36 درصدی توکل به خدا، 9/51 درصدی خوش‌بینی، 29 درصدی وظیفه‌شناسی، 5/35 درصدی احساس کنترل، 33 درصدی هدفمندی، 4/38 درصدی رضایت از زندگی، 3/39 درصدی معنا در زندگی، 2/20 درصدی خلق مثبت و شادمانی، 6/27 درصدی اجتماعی بودن،
5/22 درصدی احساس آرامش، 6/41 درصدی قدردانی، 6/38 درصدی بخشش، 1/29 درصدی عزت‌نفس و احساس ارزشمندی،1/37 درصدی خودکارآمدی و 9/32 درصدی امیدواری شده است. بر این اساس اثربخشی آموزش مثبت نگری در افزایش تمامی پانزده حالت روان‌شناختی مثبت (توانمندی‌های منش) نوجوانان دختر کلاس‌های دهم و یازدهم در مرحله پس‌آزمون مورد تائید قرار می‌گیرد (05/0>p).
جدول3. نتایج تجزیه‌وتحلیل کوواریانس جهت بررسی تأثیر آموزش مثبت نگری بر مؤلفه‌های حالت‌های روان‌شناختی مثبت نوجوانان (توانمندی‌های منش) و میانگین تعدیل‌شده دو گروه در مرحله‌ی پیگیری
|
متغیرهای پژوهش |
منابع تغییرات |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی |
میانگین مجذورات |
F |
معناداری (P) |
مجذور اتا |
گروه |
میانگین |
|
توکل به خدا |
پیش‌آزمون |
27/4 |
1 |
27/4 |
01/0 |
99/0 |
001/0 |
آزمایش |
63/4 |
|
عضویت گروهی |
06/5 |
1 |
06/5 |
49/27 |
001/0 |
454/0 |
کنترل |
94/3 |
|
|
خوش‌بینی
|
پیش‌آزمون |
75/0 |
1 |
75/0 |
64/2 |
114/0 |
074/0 |
آزمایش |
61/3 |
|
عضویت گروهی |
13/6 |
1 |
13/6 |
75/21 |
001/0 |
397/0 |
کنترل |
87/2 |
|
|
وظیفه شناسی |
پیش‌آزمون |
03/0 |
1 |
03/0 |
18/0 |
676/0 |
005/0 |
آزمایش |
24/4 |
|
عضویت گروهی |
54/3 |
1 |
54/3 |
38/20 |
001/0 |
382/0 |
کنترل |
61/3 |
|
|
احساس کنترل |
پیش‌آزمون |
26/0 |
1 |
26/ |
58/0 |
451/0 |
017/0 |
آزمایش |
21/4 |
|
عضویت گروهی |
97/3 |
1 |
97/3 |
98/8 |
005/0 |
214/0 |
کنترل |
63/3 |
|
|
هدفمندی |
پیش‌آزمون |
42/0 |
1 |
42/0 |
33/1 |
257/0 |
039/0 |
آزمایش |
13/4 |
|
عضویت گروهی |
25/5 |
1 |
25/5 |
69/16 |
001/0 |
336/0 |
کنترل |
33/3 |
|
|
رضایت از زندگی |
پیش‌آزمون |
41/0 |
1 |
41/0 |
24/1 |
274/0 |
036/0 |
آزمایش |
96/3 |
|
عضویت گروهی |
48/9 |
1 |
48/9 |
91/28 |
001/0 |
467/0 |
کنترل |
93/2 |
|
|
معنا در زندگی |
پیش‌آزمون |
47/0 |
1 |
47/0 |
02/1 |
320/0 |
030/0 |
آزمایش |
17/4 |
|
عضویت گروهی |
59/6 |
1 |
59/6 |
42/14 |
001/0 |
304/0 |
کنترل |
37/3 |
|
|
خلق مثبت و شادمانی |
پیش‌آزمون |
02/0 |
1 |
02/0 |
06/0 |
817/0 |
002/0 |
آزمایش |
33/4 |
|
عضویت گروهی |
41/10 |
1 |
41/10 |
48/27 |
001/0 |
454/0 |
کنترل |
13/3 |
|
|
اجتماعی بودن |
پیش‌آزمون |
18/3 |
1 |
18/3 |
53/1 |
225/0 |
044/0 |
آزمایش |
42/4 |
|
عضویت گروهی |
72/2 |
1 |
72/2 |
1/306 |
261/0 |
038/0 |
کنترل |
57/3 |
|
|
احساس آرامش |
پیش‌آزمون |
74/0 |
1 |
74/0 |
15/2 |
152/0 |
061/0 |
آزمایش |
39/3 |
|
عضویت گروهی |
22/3 |
1 |
22/3 |
41/4 |
004/0 |
222/0 |
کنترل |
90/2 |
|
|
قدردانی |
پیش‌آزمون |
179/0 |
1 |
179/0 |
55/0 |
436/0 |
016/0 |
آزمایش |
46/4 |
|
عضویت گروهی |
34/9 |
1 |
34/9 |
76/28 |
001/0 |
466/0 |
کنترل |
32/3 |
|
|
بخشش |
پیش‌آزمون |
07/0 |
1 |
07/0 |
21/0 |
651/0 |
006/0 |
آزمایش |
20/4 |
|
عضویت گروهی |
82/10 |
1 |
82/10 |
47/33 |
001/0 |
504/0 |
کنترل |
05/3 |
|
|
عزت‌نفس و احساس ارزشمندی |
پیش‌آزمون |
32/0 |
1 |
32/0 |
78/0 |
382/0 |
023/0 |
آزمایش |
21/4 |
|
عضویت گروهی |
08/8 |
1 |
08/8 |
94/19 |
001/0 |
377/0 |
کنترل |
05/3 |
|
|
خود کارآمدی
|
پیش‌آزمون |
03/0 |
1 |
03/0 |
12/0 |
736/0 |
003/0 |
آزمایش |
09/4 |
|
عضویت گروهی |
74/6 |
1 |
74/6 |
26/28 |
001/0 |
461/0 |
کنترل |
30/3 |
|
|
امیدواری |
پیش‌آزمون |
48/1 |
1 |
48/1 |
61/3 |
066/0 |
099/0 |
آزمایش |
24/4 |
|
عضویت گروهی |
66/11 |
1 |
66/11 |
43/28 |
001/0 |
463/0 |
کنترل |
08/3 |
با توجه به جدول(3) که بیانگر مؤلفه‌های حالت‌های روان‌شناختی مثبت آزمودنی‌ها در مرحله پیگیری است، مشاهده می‌شود که مداخله انجام‌شده توانسته است در نمرات توکل به خدا، خوش‌بینی، وظیفه‌شناسی، احساس کنترل، هدفمندی، رضایت از زندگی، معنا در زندگی، خلق مثبت و شادمانی، اجتماعی بودن، احساس آرامش، قدردانی، بخشش، عزت‌نفس و احساس
ارزشمندی، خودکارآمدی و امیدواری تغییر معنادار در سطح 05/0p< ایجاد نماید، به‌این‌ترتیب که مداخله موجب افزایش نمرات در تمامی مؤلفه‌های موردنظر در گروه آزمایشی در مقایسه با گروه کنترل‌شده است، که نشان‌دهنده ثبات اثربخشی این آموزش در مرحله پیگیری است. در بررسی پیگیری فقط در مؤلفه اجتماعی بودن این تغییر در سطح 05/0p< معنادار نشد، که نشان‌دهنده ثبات نداشتن این اثر بخشی در این زیرمجموعه است. از طرفی جدول (3) نشان می‌دهد میانگین تعدیل‌شده گروه آزمایش به‌طور معناداری بیش از گروه کنترل بوده است، که نشان‌دهنده تأثیر ارائه مداخله در افزایش حالت‌های روان‌شناختی مثبت است.
بحث
نتایج تحلیل کوواریانس نشان داد که آموزش مثبت نگری موجب افزایش حالت‌های روان‌شناختی مثبت (توکل به خدا، خوش‌بینی، خودکارآمدی، احساس کنترل، وظیفه‌شناسی، هدفمندی، امیدواری، معنادار بودن زندگی، رضایت از زندگی، خلق مثبت و شادمانی، اجتماعی بودن، عزت‌نفس و احساس ارزشمندی، احساس آرامش، قدردانی، بخشش) نوجوانان شده است. بنابراین فرضیه پژوهش تائید می‌شود. به‌طورکلی یافته‌های پژوهش با بخشی از یافته‌های پژوهش نو فرستی و همکاران (1393)، براتی سده (1388)، برخوری و همکاران (1388)، سهرابی و جوان بخش (1385)، میرزایی فندقی و همکاران (2014)، جعفری و مهر افزون (1392)، جباری و همکاران (1392)، صادقی نیری و الهیاری نژاد (1392)، حریری و خدامی(2011)، لیوبومرسکی ولایوس (2013) ، ریتر و ویلز (2015)، لی، کوهن، ادگار، لیزنر، گاگنون (2006)، کنون، شلدون و لیوبومرسکی (2006) ، روموگنزالز و همکاران (2013)، یی‌هو، چنگ و چنگ (2010)، بولیر و همکاران (2013)، کوهن و فریدریکسون (2010)، اکنل، اشی و گالاقر (2015)، فورت و همکاران (2012)، بایلی و همکاران (2007)، ماری، توماس، باربارا و پیرسون (2011)، بانوس و همکاران (2014)، پیترز و همکاران (2010)، پرکتور و همکاران (2011)، آلبرتو و جوینر (2010) همخوان است.
آموزش مثبت نگری با توجه به تأکید آن بر نقاط قوت و پرورش آن‌ها و توجه آن به مفاهیمی مثبت مثل امید، قدرشناسی، بخشش، معنویت، هیجان‌های مثبت، توانسته است در متغیرهای پژوهش مؤثر واقع شود. به‌گونه‌ای که می‌توان گفت: آموزش مثبت نگری موجب افزایش حالت‌های روان‌شناختی مثبت دانش‌آموزان دختر کلاس‌های دوم و سوم شده است. از دیدگاه علوم رفتاری و روانشناسی وضعیت روانی، جسمانی و نحوه‌ی تجربه درد یا شادی از آرایش ذهنی، روانی و سبک اندیشه‌ی ما نشأت می‌گیرد، هر چه که ما بزرگ‌تر، سالم‌تر و زیباتر فکر کنیم زندگی عینی خودمان را گسترده‌تر، عمیق‌تر و لذت‌بخش‌تر می‌کنیم و این شیوه‌ی تفکر ماست که کیفیت زندگی‌مان را تعیین می‌کند (برخوری و همکاران، 1388). فورت و همکاران (2012) به نقل از داوود (2014) در پژوهشی به این یافته دست یافتند که مداخله‌های روانشناسی مثبت در مدرسه در نوجوانان به بهبود سلامت روان و پرورش بهزیستی روان کمک و رفتارهای مرتبط با سلامت را افزایش می‌دهد. همچنین استرس و اضطراب را کاهش می‌دهد.
نتایج پژوهش نشان داد مداخلات روانشناسی مثبت توانسته است بر پرورش توانمندی‌های منش، تغییر نگرش و نشان دادن راه‌های شاد زیستن در نمونه پژوهش اثر مثبت بگذارد. به عبارتی روانشناسی مثبت نگر با توجه نمودن به شادکامی، خوش‌بینی و تغییر شیوه نگرش دانش‌آموزان دختر کلاس‌های دوم و سوم به‌عنوان یک الگوی مناسب آموزشی و مداخله‌ای توانسته است در بهبود حالت‌های روان‌شناختی مثبت آنان مؤثر باشد. نتایج پژوهش ریتر و ویلز[33] (2015) تحت عنوان اثر بخشی مداخله نوشتن خاطرات مثبت در پیشگیری علائم افسردگی و افزایش بهزیستی روانی حاکی از این است که این مداخلات سبب کاهش خلق افسرده و افزایش حالت‌های مثبت و بهزیستی در نوجوانان شده است. یی‌هو، چنگ و چنگ[34] (2010) در بررسی خود با عنوان نقش داشتن معنا در زندگی و خوش‌بینی در ارتقاء بهزیستی نوجوانان به این نتیجه رسیدند که خوش‌بینی ارتباط مثبت با رضایت از جنبه‌های خاص زندگی و ارتباط منفی با مشکلات روان‌شناختی نوجوانان دارد. به عبارتی نوجوانانی که نسبت به آینده خوش‌بین هستند سطح رضایت از زندگی بیشتری دارند، همچنین داشتن معنا در زندگی با رضایت از زندگی ارتباط مثبت و با نشانگان شناختی ارتباط منفی دارد. روانشناسی مثبت نگر با تأکید بر اهمیت داشتن معنا در زندگی و همچنین با آموزش خوش‌بینی موجب بهبود رضایت از زندگی و کاهش افکار منفی می‌شود و به توسعه حالت‌های مثبت کمک می‌کند.
در تبیین نتیجه این پژوهش می‌توان گفت که روانشناسی مثبت نگر با تأکید بر توانمندی‌ها و پرورش استعدادها توانسته است در بهبود عزت‌نفس و افزایش احساس و هیجانات مثبت و تفکر مثبت مؤثر باشد. افزایش شادمانی و کاهش نگرش‌های ناکارآمد از عواملی هستند که نشان‌دهنده سلامت روان افراد است، با توجه به این‌که در روانشناسی مثبت نگر بر افزایش شادمانی و شاد زیستن، اصلاح افکار، استفاده از نقاط قوت و توانمندی‌ها تأکید شده است، تمرینات و جلسات آموزشی مثبت گری موجب افزایش حالت‌های روان‌شناختی (مانند شادکامی و تفکر مثبت) تأکید بر توانمندی‌ها و پرورش آن‌ها شده است.
از محدودیت‌های پژوهش می‌توان به مشکل کنترل متغیرهای مزاحم از طرف پژوهشگران با توجه به وسعت گسترده زیر مقیاس‌های متغیر وابسته اشاره کرد. انتخاب دختران پایه‌ی دوم و سوم دبیرستان نیز با توجه به دسترس‌پذیری آسان برای اجرای پژوهش از دیگر محدودیت‌های این پژوهش محسوب می‌شود. با توجه به نتایج پژوهش پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های آتی با توجه به شیوع‌شناسی مشکلات و غربالگری‌های لازم در جامعه و نمونه دانش‌آموزی در پایه‌های مختلف تحصیلی دوره متوسطه زیرمقیاس‌های کمتری از حالت‌های روان‌شناختی مثبت انتخاب شود و جلسات بیشتری برای زیر مقیاس‌ها لحاظ گردد. از طرفی با عنایت به نقش رسانه‌ها، و رسالت مربیان تعلیم و تربیت و والدین نسبت به دانش‌آموزان دختر کلاس‌های پایه‌ی دوم و سوم دبیرستان پیشنهاد می‌شود این گروه‌ها به آموزش مثبت نگری توجه ویژه‌ای داشته باشند، زیرا آموزش مهارت مثبت اندیشی به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا خود و توانمندی‌های خود را بهتر بشناسند، همچنین می‌آموزند تا در جهان موضعی فعال اتخاذ کنند و خودشان زندگی خود را شکل دهند نه این‌که هر آنچه بر سرشان می‌آید به‌گونه‌ای منفعل بپذیرند. سازمان‌هایی نظیر آموزش‌وپرورش و سازمان ملی جوانان کارگاه‌های آموزشی در جهت توسعه سلامت و رفتار مثبت برای جمعیت نوجوان و جوان کشور برگزار نمایند. همچنین برای تعمیم‌پذیری بیشتر نتایج پیشنهاد می‌گردد پژوهشی مشابه در سایر اقشار جامعه به‌ویژه نوجوانان دختر و پسر در تمامی کلاس‌های مقطع متوسطه و دانشجویان دختر و پسر انجام پذیرد.
[1] .Newman, Newman
[2] . Berk
[3] .positive psychological state (PPS)
[4] .positive psychology
[5] . Reeve
[6] .Seligman.M
[7] .Csikszent Mihalyi
[8] . Proctor, Tsukayama, Wood, Maltby, Eades
[9] . Snyder & McCullogh
[10] . Meyer, Johnson, Parks, Iwanski, & Penn
[11] . Sin & Lyubomirsky
[12] .Rashid
[13] Magyar-Moe
[14] . Romo-Gonzalez, Ehrenzweig, Sanchez-Gracida, Enriquez-Hernandez, Lopez-Mora
[15] . Foret, Scult, Wilcher, Chudnofsky, Malloy
[16] .Dawood
[17]. Marie , Thomas ,Barbara J, Pherson
[18]. Lyubomirsky, S.,& Layous
[19] .Reiter CH,.Wilz G
[20] . Bolier, Haverman, Westerhof, Riper, Smit, Bohlmeijer
[21] . Banos, Etchemendy, Farfallini, Palaciosbd, Querobd & Botella
[22]. Kennon,Sheldon, Lyubomirsky
[23] . Peters, Flink, Boersma, & Linton
[24] .OConnell, O’Shea, Gallagher
[25] .Lee, V., Cohen, S. R., Edgar L. Laizner, AM,. Gagnon AJ
[26] .Alberto,Joyner
[27] Yee Ho, Cheung & Cheung
[28] . Carr
[29] . Baileya, Eng, Frisch & Snydert
[30]. Cohn & Fredrickson
[31] Roberts ME, Gibbons FX, Gerrard M, Alert MD
[32] - Multivariate Analysis of Covariance (MANCOVA)
[33] Reiter CH,.Wilz G
[34] Yee Ho, Cheung & Cheung
)
