The Effectiveness of Teaching Spiritual Concepts Based on Mention and Prayer on Moral Intelligence and Quality of Attachment in Students

Document Type : Research Paper

Authors

1 Assistant Professor, Department of Psychology, Shahid Ashrafi Esfahani University, Esfahan, Iran.

2 Master of Family Counseling Shahid Ashrafi Esfahani University, Esfahan, Iran .

Abstract

The present study aimed to examine the effectiveness of spiritual concepts training centered around mention and prayer on moral intelligence and attachment quality of students. The research method was quasi-experimental with a pre-test, post-test, and follow-up design (for a period of 3 months) with a control group. The statistical population consisted of fifth-grade elementary school students in Isfahan, Iran during the 2019-2020 academic year. From this statistical population, 30 students were selected with available sampling method and randomly assigned to the experimental and control groups (15 students in each group). The spiritual concepts training was conducted through storytelling (role-playing, drama, etc.) for 8 sessions of 45 minutes for the experimental group, while no intervention was given to the control group. The instruments used included the Child-Parent Attachment Questionnaire (IPPA-R) and the Moral Intelligence Questionnaire (MCI). 
he aim of this study was to determine the effectiveness of teaching spiritual concepts with a focus on remembrance and prayer on moral intelligence and the quality of attachment in Isfahan's fifth grade elementary students in the academic year 2019 – 2020. The statistical population of this applied research was Isfahan's fifth grade elementary students in the academic year 2019 – 2020 and the method of research was semi-experimental with pre-test-post-test and follow-up with control group. The sampling was done by available method that 30 people were randomly assigned to two groups of 15 people tested and controlled. Teaching spiritual concepts by storytelling (role-playing and drama) and the Gallon and Robinson (2005) Child-Parental Attachment Questionnaire (IPPA-R) and the Link and Kiel (2011) Moral Intelligence Assessment Questionnaire were used for data gathering. Data analysis was performed using analysis of covariance. The results showed that teaching spiritual concepts with the focus of remembrance and prayer had a significant effect with Impact coefficient 0.65 on moral intelligence and with Impact coefficient 0.79 on the quality of students' attachment. Also, this effect has been in the follow-up phase. Research findings showed that teaching spiritual concepts with the focus on remembrance and prayer lead to increasing moral intelligence and improving the quality of attachment to parents in students. Data analysis was performed using covariance analysis. The results indicated that spiritual concepts training centered around mention and prayer had a significant impact on moral intelligence and on the quality of attachment of students at the post-test stage and follow-up stage. 
Introduction
Moral education is a serious and vital matter for any society. However, the moral education of individuals has been most neglected. This neglect has led to all the disorders occurring on a global scale and the various challenges humanity is grappling with today, stemming from a disregard for moral training and development (Mahoney, 2010).
Attachment is another variable in this study. Bowlby (1969) defined attachment as a strong emotional bond between two individuals, in which one strives to act in a way that preserves the relationship and maintains its continuity (Golbandihaghighat, 2011). Some studies indicate that insecure attachment is associated with lower levels of spirituality (Hiebler et al., 2016).
Spirituality in children encompasses their connection with themselves, the external world, and their understanding of purpose and meaning in life (Westerlund, 2016; Leitao et al., 2023). Children’s spiritual development is shaped by the interplay between their sense of self, interactions with others, and their surrounding world. It is through these daily experiences that children’s spirituality becomes evident (Rouse & Hyde, 2024).
A longitudinal randomized controlled trial involving 1769 children across different countries found that spiritual interventions increased happiness and psychological well-being in children (Pandya, 2017). Kobak et al. (2005) found that attachment to parents and moral values play a fundamental role in the lives of children aged 6–12 years. Additionally, teaching spirituality, by connecting with children’s innate nature and gentle spirit and stimulating their empathetic traits, leads to positive outcomes. Similarly, Walker and Moon (2011) conducted a case study on a 14-year-old boy in the United States who exhibited symptoms of generalized anxiety disorder. They found that a spiritual intervention through prayer reduced the boy’s anxiety symptoms, suggesting that prayer can be therapeutic.
However, a review of previous research revealed no studies that specifically investigated the impact of teaching spiritual concepts centered on zikr (remembrance) and prayer on moral intelligence and attachment quality. Furthermore, few studies have explored teaching spiritual concepts with an emphasis on zikr and prayer in children. Therefore, given the importance of moral intelligence and attachment quality, this study aimed to investigate the effectiveness of teaching spiritual concepts centered on zikr and prayer on these aspects in students.
Method
This study employed a quasi-experimental design with a pretest-posttest and follow-up framework, including a control group. The statistical population consisted of all fifth-grade elementary students in Isfahan, Iran during the 2019-2020 academic year. The sample included 30 fifth-grade students from Sajad Elementary School in District 2 of Isfahan, selected through convenience sampling. These 30 students were randomly assigned to two groups of 15, an experimental group and a control group. The data collection tools included the Moral Competence Inventory (MCI) and the Inventory of Parent and Peer Attachment (IPPA). After sample selection, the participants in the experimental group attended eight 45-minute sessions of spiritual concept training. These sessions were conducted in-person at a counseling center with the experimental group students. Following the completion of the training sessions, a posttest was administered, and a follow-up assessment was conducted three months later.
The training on spiritual concepts involved storytelling, role-playing, and theatrical performances that conveyed moral intelligence concepts such as kindness, respect, and patience. For each topic, materials were provided that emphasized zikr (remembrance) and prayer. Zikr and prayer were used as techniques to reinforce the discussed topics in the students.
Steps for Designing the Spiritual Concepts Training Package
1.Review of Existing Resources
The following resources were studied to inform the intervention:
Sweet Tales of Tazkirat al-Awliya (Alar, 2013).
Life is Calling You (Safaeian, 2014) .
Flight to Infinity (Ghazi Mirsaiid et al, 2014) .
Exploring the Role of Prayer in Physical and Mental Health (Azhdar et al, 2011) .
Spiritual Interventions in Child and Adolescent Psychotherapy (Walker & Hathaway, 2012/2017).

Development of the Training Package:

Based on the review of these resources, a comprehensive training package was designed

Initial Implementation:

The training package was tested on three students in a preliminary phase

Expert Feedback:

Feedback was gathered from psychology experts using the Content Validity Ratio (CVR) and Content Validity Index (CVI).

Implementation of the Intervention:

The finalized training package was applied to the experimental and control groups for assessment
Results
The data from this study were analyzed in two stages: descriptive and inferential statistics. In the descriptive stage, the means and standard deviations were calculated, while in the inferential analyses, the analysis of covariance (ANCOVA) was employed.
To test the assumption of normality in score distribution, the Kolmogorov-Smirnov test and Levene’s test were used. The null hypothesis for normal distribution of scores in both groups across all dependent variables was confirmed, validating the assumption of normality for both groups (p≥0.05).
The results indicated a significant difference in moral intelligence scores between the experimental and control groups in the post-test and follow-up stages (p ≤ 0.01). This confirms the effectiveness of teaching spiritual concepts centered on zikr and prayer in improving moral intelligence among fifth-grade students in Isfahan.
The effect size for moral intelligence was 0.65 in the post-test stage and 0.45 in the follow-up stage. This means that 65% and 45% of the total variance in moral intelligence scores were attributable to group membership.
The results of univariate ANCOVA for attachment quality scores also revealed a significant difference between the experimental and control groups in the post-test and follow-up stages (p ≤ 0.01). This confirms the effectiveness of teaching spiritual concepts centered on zikr and prayer in improving attachment quality among fifth-grade students.
The effect size for attachment quality was 0.79 in the post-test stage and 0.38 in the follow-up stage. This indicates that 79% and 38% of the total variance in attachment quality scores were attributable to group membership.
Conclusion
This study aimed to determine the effectiveness of teaching spiritual concepts centered on zikr (remembrance) and prayer on the moral intelligence and attachment quality of fifth-grade students in Isfahan, Iran. The results showed that such spiritual training led to an increase in moral intelligence and improved attachment quality with parents.
Attachment to parents and moral values plays a fundamental role in the lives of children aged 6-12 years. Spiritual education, by resonating with the innate sensitivity of children and stimulating their empathetic capacities, can yield positive impacts, including enhanced moral intelligence (Kobak et al., 2005). Additionally, spiritual interventions have been shown to increase happiness and improve psychological well-being in children (Pandya, 2017).
The link between moral intelligence and spirituality can be understood by recognizing the protective role of ethical and spiritual principles in everyday life. Strengthening the spiritual dimension—such as self-awareness, patience, respect for others, and fostering optimistic and positive attitudes—can significantly enhance moral intelligence.
Attachment quality, especially with parents, reflects the nature of the child’s emotional bond with their mother. Secure attachment is nurtured when mothers establish close and trusting relationships with their children. Such children learn to trust others and openly express their emotions, enabling them to handle life challenges with resilience. In contrast, insecurely attached children are less likely to engage in meaningful interactions, leading to weaker coping skills in stressful situations Spiritual beliefs and practices, such as zikr and prayer, provide individuals with a framework to find meaning in life’s inevitable losses and stresses. This sense of meaning fosters hope and optimism. Consequently, spiritual practices enhance secure attachment by cultivating adaptability and fostering trust and communication, both of which are critical components of attachment.
This study has some limitations. For example, this study was conducted in Isfahan, Iran and is limited to a specific age group and gender (fifth-grade girls). Therefore, it is recommended that future studies replicate the study in other contexts and with diverse age and gender groups. Finally, the authors suggest that researchers and practitioners incorporate teaching spiritual concepts through storytelling and role-playing into school curriculums and include these methods in therapeutic programs for children and adolescents to promote moral and emotional development.
Ethical Considerations
Compliance with Ethical Guidelines: We strictly observed all ethical considerations during the research process. It included ensuring the confidentiality of participants' identities and obtaining informed consent from all participants.
Author Contributions: All authors contributed to the study. Both authors conducted the training and co-wrote the article.
Conflict of Interest: The authors declare no conflict of interest for this study.
Funding: The authors received no financial support for the study.
Acknowledgments: The authors would like to thank all participants for their time and participation in this study.
 *. Corresponding author

Keywords

Full Text

تربیت اخلاقی انسان برای هر جامعه‌ای امری جدی و حیاتی است. با وجود این، وضعیت جوامع بشری نشان می‌دهد آنچه قبل از همه فراموش شده، تربیت اخلاقی انسان است که تمام ‌نابسامانی‌های ایجادشده در سطح جهان و انواع گرفتاری‌هایی که امروزه بشریت با آن دست به گریبان است، ناشی از غفلت انسان در امر تربیت و سازندگی اخلاقی است (Mahoney, 2010).

هوش اخلاقی[1] به‌عنوان نوعی هوش بنیادی[2] در تمامی‌انسان‌ها وجود دارد. این هوش به دیگر انواع هوش‌ دستور می‌دهد تا به انجام‌دادن اموری توجه کنند که ارزشمند تلقی می‌شوند. بدون وجود هوش اخلاقی نمی‌توان درک کرد افراد به چه دلیل کاری خاص را انجام می‌دهند یا چرا موجودیت انسان اساساً تأثیر مثبتی بر دنیا و کلیه اشیا موجود در آن دارد (Lennick & Kiel, 2012). تأکید بر هوش اخلاقی کودکان به‌عنوان یکی از جنبه‌های مهم رشد اهمیت زیادی دارد و در قرن حاضر عوامل زیادی ارزش‌های اخلاقی کودکان را تحت تأثیر قرار می‌دهد که بسیاری از این عوامل از نظارت والدین و مسئولین تربیتی خارج است. درواقع، هوش اخلاقی به این مطلب اشاره دارد که ما ذاتاً اخلاقی و غیر اخلاقی به دنیا نمی‌آییم، بلکه یاد می‌گیریم چطور خوب باشیم (Borba, 2005).

کلز (1997) پرورش هوش اخلاقی در فرزندان را نیازی مبرم بیان کرده و تقویت این ظرفیت معجزه‌آسای اخلاقی در فرزندان را بهترین روش محافظت از زندگی اخلاقیشان در حال حاضر و برای همیشه دانسته است. پژوهش‌های کلز (1997) نشان داد هوش اخلاقی حاصل یادگیری است و می‌توان از دوران نوزادی، به کودکان آن را آموزش داد. هرچند به توانایی‌های شناختی که لازمه درک استدلال پیچیده اخلاقی است، دست نیافته‌ باشند، برای نخستین‌بار می‌توانند مقدمات عادات اخلاقی مثل تمرین خویشتن‌داری، عدالت و انصاف، احترام، همکاری و همدلی را کسب‌ کنند. تأخیر والدین در آموزش هوش اخلاقی باعث افزایش نیروی بالقوه کودکان در یادگیری عادات منفی می‌شود (Borba, 2005).

یکی دیگر از متغیرهای پژوهش، دلبستگی است. بالبی (1969) دلبستگی را رابطه‌ای عاطفی محکم بین دو شخص تعریف کرده است؛ به این صورت که یکی تلاش می‌کند طوری عمل کند که رابطه حفظ شود و ارتباط تداوم داشته باشد (Golbandihaghighat, 2011). والدین آنچه از الگوهای دلبستگی که از خانوادۀ خود کسب کرده‌اند، در تربیت و برخورد با فرزندان خود نیز به کار می‌برند و مادرانی که از دوران کودکی خود صادقانه و منصفانه صحبت می‌کنند، چه دوران کودکی‌شان خوشایند بوده باشد یا نه، فرزندانشان ازنظر دلبستگی ایمن‌اند و ارتباط صمیمانه‌تری با هم دارند (Berk, 2017). برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد دلبستگی ناایمن با سطح پایین معنویت همراه است (Hiebler et al., 2016).

معنویت در کودکان شامل ارتباط با خود و دنیای بیرونی و درک هدف و معنای زندگی است

 (Leitao et al., 2023 Westerlund., 2016; ). رشد معنوی کودکان تحت تأثیر ارتباط متقابل بین احساس کودکان از خود، کسانی که با آنها تعامل دارند و همچنین، دنیای اطراف آنها شکل می‌گیرد. این تجربیات روزمره است که معنویت کودکان را می ‌توان در آنها یافت ( 2024 Rouse & Hyde). برخی اندیشمندان اظهار می‌کنند رشد معنوی در بستر تربیتی، درباره رشد باورها، تعهدات یا برخی شیوه‌های خاص زندگی نیست؛ بلکه به رشد بُعد خاصی از فرد مربوط می‌شود (Fisher, 1998)؛ برخی دیگر نیز معتقدند «معنویت در تربیت، مستلزم فرارفتن از کسب دانش و ورود به قلمروهای معنا و هدف شخصی است» (Bosacki , 2001). تحقیقات گسترده در حیطه سلامت نشان داده است معنویت در حمایت از سلامتی کودکان از بدو تولد تا 18 سالگی نقش بسزایی دارد  (Leitao et al., 2023 Pandya, 2017; ). همچنین، تحقیقات نشان می‌دهد هرچه معنویت در خانواده‌ها پررنگ‌تر باشد، کودک یا نوجوان آنها با مشکلات رفتاری و عاطفی کمتری مواجه خواهند شد (Smith, 2005). معنویت والدین می‌تواند والدگری ناسازگار را تغییر دهد و تغییرات سازگار به بار آورد (Mahoney, 2010).

درحقیقت، معنویت تلاش انسان برای برقراری رابطه با خود، خداوند، طبیعت و انسان‌های دیگر است و در این زمینه فاکتورهای هوش اخلاقی ازجمله مهربانی، احترام و صبر که دربرگیرنده تعامل با دیگران است، می‌توانند به‌طور بسیار تأثیرگذاری مفاهیم ارزنده‌ معنوی ویژه کودکان و نوجوانان را به یک باور تبدیل و تثبیت کنند. درحقیقت باید اذعان داشت اهمیت معنویت در رشد اخلاقی مورد پذیرش و تأکید بسیاری از پژوهشگران و صاحب‌نظران است (Noori, 2013). رشد معنویت در کودکان علاوه بر کاهش افسردگی و استرس، باعث افزایش عزت نفس و تاب‌آوری می‌شود (Sifers et al., 2012).

یک کارآزمایی تصادفی‌ کنترل شده طولی روی 1769 کودک در کشورهای مختلف نشان داد مداخله معنوی باعث افزایش شادی و بهزیستی روانشناختی در کودکان می‌شود (Pandya, 2017). همچنین، مشخص شده است مداخلات مبتنی بر معنویت باعث کاهش رفتارهای پرخطر در کودکان، مانند سوء مصرف الکل، مصرف مواد مخدر و آسیب به خود می‌شود (Lin & Shek, 2019).

در مکتب ائمه بیشتر مفاهیم معنوی و اخلاقی در قالب دعا، اذکار و احادیث برای مردم بیان شده و درواقع دعا یکی از مهم‌ترین منابع معرفتی و راهبردهای شکل‌گیری و تغییر نگرش است (Ahmadifaraz, 2012). یکی از عوامل مؤثر در بروز مشکلات روانی، تفسیر و برداشت غلط از وقایع زندگی است که مسبب غم و افسردگی در افراد می‌شود و دعا در شناخت واقعیات زندگی مؤثر است (Azarbaijani, 2000). انجمن روانپزشکی آمریکا (2016) روانشناسان را ازنظر اخلاقی مقید به کاربرد معنویت، مانند دعا، دانسته است. همچنین، افراد در هر سنی، زمانی که با رویدادهای چالش‌زا و تنش‌زا مواجه می‌شوند، برای تسلی خاطر و آرامش، متوسل به دعا می‌شوند (Walker & Moon, 2011)؛ بنابراین، توجه به معانی و مفاهیم معنوی در ذکر و دعا می‌تواند ازطریق برشمردن صفات اخلاقی نیک و دعوت به انجام آنها به توانایی درک درست از نادرست کمک کند و در بالارفتن هوش اخلاقی مؤثر باشد (Ahmadifarz, 2012).

مفاهیم معنوی با کیفیت دلبستگی نیز رابطه دارد. تحقیقات مک دونالد و همکاران (2005) نشان می‌دهد بین مدل درونکاوی افراد از والدین و خدا نوعی ارتباط وجود دارد. افراد متعلق به خانواده‌هایی با روابط عاطفی سرد، در ارتباط با خدا نیز صمیمیت کمتر و اجتناب بیشتری نشان می‌دهند. کرک پاتریک 1994) ) نیز بیان کرد دلبستگی به والدین با گذشت زمان در چهارچوب نظام‌های دیگر مانند دلبستگی به خدا تداوم می‌یابد.

در پژوهش‌های گذشته، پژوهشگران آموزش مفاهیم معنوی بر عزت نفس دانش‌آموزان را بررسی کردند (Shariatmadar & Amini, 2017). برومندزاده (2016) در پژوهشی به بررسی آموزش مهارت‌‌های معنوی بر سلامت عمومی ‌و اضطراب دانش‌آموزان دختر پرداخت و به این نتیجه رسید که آموزش مهارت‌‌های معنوی موجب کاهش اضطراب و افزایش سلامت عمومی ‌در دانش‌آموزان دختر می‌شود.

 (2005) Kobak et al  نشان دادند دلبستگی به والدین و اخلاق در زندگی کودکان در سنین 6-12 سالگی نقش اساسی دارد. همچنین، آموزش معنویت با نزدیکی به فطرت و روحیه لطیف کودکان و تحریک نقاط همدلانه در آنها منجر به بروز تأثیرات مثبت خواهد شد. همچنین، (2011)  Walker & Moonدر یک مطالعه موردی روی یک پسر 14 ساله ساکن ایالت متحده آمریکا که علائم اختلال اضطراب منتشر داشت، به این نتیجه رسیدند که مداخله معنوی به روش دعا توانست منجر به کاهش اضطراب منتشر در نوجوان شود. آنها بیان کردند دعا می‌تواند درمان‌کننده باشد؛ با این وجود، در بررسی پیشینۀ پژوهش، مطالعه‌ای یافت نشد که آموزش مفاهیم معنوی با محوریت ذکر و دعا را بر هوش اخلاقی بررسی کند و همچنین، پژوهش‌های اندکی دربارۀ آموزش مفاهیم معنوی با محوریت ذکر و دعا بر روی کودکان انجام شده است؛ بنابراین، با توجه به اهمیت هوش اخلاقی و کیفیت دلبستگی، این پژوهش در پی تعیین اثربخشی آموزش مفاهیم معنوی با محوریت ذکر و دعا بر هوش اخلاقی و کیفیت دلبستگی دانش‌آموزان است.

 روش

روش پژوهش، جامعه آماری و نمونه: پژوهش حاضر از نوع نیمه‌آزمایشی با طرح پیش‌آزمون – پس‌آزمون و پیگیری با گروه کنترل بود. جامعۀ آماری مطالعه‌‌شده در این پژوهش شامل کلیۀ دانش‌آموزان پایۀ پنجم ابتدایی در شهر اصفهان در سال تحصیلی 98-99 است. نمونه شامل 30 دانش‌آموز پایه پنجم ابتدایی شهر اصفهان در سال 99-98 بودند که به روش نمونه‌گیری دردسترس از دبستان سجاد ناحیۀ 2 شهر اصفهان انتخاب شد‌ند. این 30 نفر به صورت تصادفی در دو گروه 15 نفری آزمایش و کنترل جایگذاری شدند. ملاک‌های ورود شامل، داشتن تمایل و رضایت برای شرکت در پژوهش، دانش‌آموزان دختر محصل در پایه پنجم دوره ابتدایی و ملاک خروج نیز شامل شرکت‌نکردن در جلسات آموزش، داشتن اختلال جسمانی و روانی اثرگذار در فرآیند آموزش (با بررسی پرونده‌های دانش‌آموزان در مدرسه)، شرکت هم‌زمان در جلسات آموزشی دیگر و عدم تمایل و رضایت برای ادامه آموزش بود.

ابزار سنجش: پرسشنامه سنجش هوش اخلاقی[3] (MCI): لنیک و کیل (2011) این پرسشنامه را ساخته و برای سنجش هوش اخلاقی در افراد تا سن 18 سال به کار بردند. این پرسش نامه دارای 40 ماده به‌صورت طیف لیکرت پنج‌گزینه‌ای به‌صورت 1 تا 5 است و دارای چهار زیرمقیاس صداقت، مسؤلیت‌پذیری، دلسوزی و گذشت است. آراسته و همکاران (2011)  هنجاریابی این پرسشنامه را انجام دادند. در این پرسشنامه هر پاسخ‌دهنده درمجموع امتیازی بین حداقل 40 و حداکثر 200 کسب می‌کند که با تقسیم آن بر 2 نمرۀ نهایی هوش اخلاقی وی امتیازی بین 20 تا 100 به دست خواهد آورد. درنهایت، نمرات بین (20 تا 39) یا (8/1-1) رتبۀ بسیار پایین، نمرات (40 تا 59) یا (6/2-8/1) رتبۀ پایین، نمرات (60 تا 79) یا (4/3-6/2) رتبۀ متوسط، نمرات (80 تا 89) یا (4/2-4/3) رتبۀ بالا و نمرات (90 تا 100) یا (5-2/4) رتبۀ بسیار بالا محسوب می‌شود. در پژوهش قاسمی (2019) تغییراتی در این پرسشنامه ایجاد شد و روایی و پایایی آن مجدد به دست آمد. به‌منظور تعیین پایایی آزمون، آلفای کرونباخ محاسبه شد. میزان آلفای کرونباخ پرسشنامه برابر90/0 محاسبه شد. همچنین، چند متخصص، روایی محتوایی پرسشنامه را تأیید کردند (Ghasemi, 2019).

مقیاس دلبستگی به والدین و همسالان[4] (IPPA): (1987) & Greenberg  Armsden مقیاس دلبستگی به والدین و همسالان را ساختند. این ابزار دارای دو مقیاس است که هر کدام جداگانه، نمره‌گذاری و شامل مقیاس والدین با 28 ماده و مقیاس همسالان با 25 ماده می‌شود. هر مقیاس دارای سه زیرمقیاس اعتماد، ارتباط و بیگانگی است. در پژوهش حاضر، از مقیاس والدین استفاده شده است. نمرۀ کل این مقیاس، حاصل جمع نمره زیرمقیاس‌های اعتماد و ارتباط منهای نمره زیرمقیاس بیگانگی است که حداقل نمره 16- و حداکثر نمره آن 40 است و نمرات بالاتر بیانگر دلبستگی ایمن‌تر است. مطالعات روایی و پایایی خوبی را برای فرم تجدیدنظرشده والدین وهمسالان نشان داده است. همسانی درونی مناسب و ضریب آلفای کرونباخ فرم والدین برای زیرمقیاس‌های اعتماد 78/0، ارتباط 82/0 و بیگانگی 79/0 گزارش شده است (Amiri, 2010).

شیوه اجرا و تحلیل: بعد از انتخاب نمونه‌ها، آزمودنی‌های گروه آزمایش به مدت 8 جلسه 45 دقیقه‌ای تحت آموزش مفاهیم معنوی قرار گرفتند. برای اجرای آموزش با هماهنگی مدیر دبستان سجاد 1 و سجاد 2 در روز تحویل کارنامه‌های پایۀ پنجم جلسۀ مشاوره برای والدین و دانش‌آموزان در مدرسه تشکیل شد. در این جلسه برای کلیۀ والدین و دانش‌آموزان دربارۀ پژوهش و هدف آن توضیح داده شد و از آنها خواسته شد همکاری کنند. همچنین در این جلسه از تمام دانش‌آموزان پیش‌آزمون گرفته شد. سپس با والدین هماهنگی لازم برقرار شد و در مرکز مشاوره ادامه جلسات با دانش‌آموزان گروه آزمایش به‌صورت حضوری ادامه یافت. بعد از پایان جلسات آموزشی، پس‌آزمون و سه ماه بعد پیگیری اجرا شد.

آموزش مفاهیم معنوی به‌صورت داستان‌هایی بود که با ایفای نقش و اجرای نمایش دربارۀ مفاهیم هوش اخلاقی مانند مهربانی، احترام، صبر و ... به دانش‌آموز صورت ‌گرفت. متناسب با هرکدام از موضوعات محتویاتی ارائه شد که با محوریت ذکر و دعا بود. درواقع ذکر و دعا به‌عنوان تکنیک، راهکارهایی را ارائه ‌داد؛ بدین منظور که موضوعات بررسی‌شده را در دانش‌آموز تثبیت کند.

 تقریباً هر 2 جلسه در رابطه با یکی از مؤلفه‌‌های هوش اخلاقی همراه با داستان‌‌هایی انجام شد که خود دانش‌آموزان با ایفای نقش و اجرای نمایش اجرا می‌کردند.

به‌منظور طراحی بسته آموزش مفاهیم معنوی مراحل زیر صورت گرفت:

  1. مطالعه منابع موجود در زمینه مداخلات انجام‌شده مرتبط با آموزش مفاهیم معنوی ازجمله: قصه‌های شیرین تذکره‌الاولیا (Ala, 2013)، و زندگی تو را می‌خواند (Safaeian,2014)، پرواز تا بی‌نهایت (Ghazi Mirsaiid et al., 2014)، بررسی جایگاه دعا در سلامت جسم و روان (Azhdar et al., 2011) و مداخلات معنوی در روان‌درمانی کودک و نوجوان (Walker & Hathaway, 2017/2012).
  2. تدوین بسته آموزشی با توجه به مطالعه منابع موجود.
  3. اجرای بسته آموزشی به‌صورت اولیه روی 3 دانش‌آموز.
  4. نظرخواهی از متخصصان روانشناسی ازطریق شاخص نسبت روایی محتوایی و شاخص روایی محتوایی ([5]CVR و [6]CVI).
  5. انجام مداخله روی گروه آزمایش و کنترل.

به‌منظور تعیین روایی بسته نهایی از شاخص نسبت روایی محتوایی (CVR) توصیه‌شده از) Lawshe, 1975( استفاده شد که با استفاده از فرم ارزیابی فرایند و ساختار آموزش نهایی از روش توافق بین ارزیاب‌ها استفاده شد. درنهایت، ضریب ارزیاب‌ها 80/0 به دست آمد که نشان‌دهندۀ روایی و پایایی مناسب بسته تدوین شده است.

برای بررسی شاخص روایی محتوا نیز از روش والتز و همکاران  (2010) استفاده شد. براساس تعداد متخصصینی که اهداف را ارزیابی کرده بودند، مقدار CVI  پذیرفتنی با توجه به تعداد متخصصین، برابر با 79/0است که در این پژوهش 90/0 به دست آمد.

جدول 1

خلاصه جلسات آموزش مفاهیم معنوی با محوریت ذکر و دعا

Table1

Spiritual Concepts Training Centered Around Mention and Prayer Summery of

جلسات آموزش

شرح جلسات

جلسه اول

آشنایی با اعضای گروه، ایجاد ارتباط و توضیح دربارۀ هدف جلسات و فرایند آموزش

جلسه دوم و سوم

مهربانی

جلسه دوم: داستان «کلنگ را به من بده» از کتاب پرواز تا بی نهایت حکمت  (Ghazi Mirsaiid et al., 2014)،دعای (اللّهُمَّ ارْزُقْنى اِلْفَها وَ وُدَّها وَ رِضاها) و بیان مفهوم این دعا برای کودکان

جلسه سوم: داستان «حکمت روزگار» از کتاب و زندگی تو را می‌خواند(Safaeian, 2014).

(ذکر الودود) و بیان مفهوم آن برای کودکان

جلسه چهارم و پنجم

احترام

جلسه چهارم: داستان «مریم و مهلا» از کتاب زندگی تو را می‌خواند (Safaeian, 2014).

( اللَّهُمَّ وَالِدَی بِالْکرَامَةِ لَدَیک، وَ الصَّلَاةِ مِنْک) و بیان مفهوم آن برای کودکان

جلسه پنجم: داستان «مرد نابینا» از کتاب قصه‌‌های شیرین تذکره‌الاولیا (Ala, 2013).

(یَا عَزیزُ ذُو الْعِزِّ وَ الِاقْتِدَارِ أَعِزَّنِی) و بیان مفهوم آن برای کودکان

جلسه ششم و هفتم

صبر

جلسه ششم: داستان «صبر زیبا» از کتاب قصه‌‌های شیرین تذکره‌الاولیا(Ala, 2013).

(ربَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا ) و بیان مفهوم آن برای کودکان

جلسه هفتم: داستان «یک مشت نمک و یک لیوان آب» از کتاب و زندگی تو را می‌خواند (Safaeian, 2014).

(رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ ...) و بیان مفهوم آن برای کودکان

جلسه هشتم

داستان «ارادۀ پولادین» از کتاب قصه‌‌های شیرین تذکره‌الاولیا (Ala, 2013).

(حَسْبِیَ اللَّهُ) و بیان مفهوم آن برای کودکان

یافته‌ها

نتایج داده‌‌های حاصل از پژوهش حاضر در دو بخش توصیفی و استنباطی تحلیل شد. در بخش آمار توصیفی میانگین و انحراف معیار و در بخش استنباطی تحلیل کواریانس انجام شد.

 جدول 2

 میانگین و انحراف استاندارد نمرات هوش اخلاقی و کیفیت دلبستگی پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری در گروه آزمایش و کنترل

Table 2

Mean and Standard Deviation of Moral Intelligence and Attachment Quality Scores of Pre-test, Post-test & Follow-up in Experimental and Control Groups

 

 

پیش‌آزمون

          پس‌آزمون

پیگیری

خرده‌مقیاس

میانگین

انحراف معیار

میانگین

انحراف معیار  

               میانگین      انحراف معیار  

گروه آزمایش

 

 

 

گروه کنترل

کیفیت دلبستگی

33/30

25/3

00/37

97/4

22/33                   47/3

هوش اخلاقی

40/82

53/8

66/98

70/4

45/88                  65/5

 

 

کیفیت دلبستگی

33/29             13/2

80/30

13/3

12/29                  16/4

هوش اخلاقی

33/84  

21/12

40/85

26/11

               23/82                    35/9
               

میانگین نمرات هوش اخلاقی گروه آزمایش در مرحله پیش‌آزمون 40/82، در مرحله پس‌آزمون 66/98 و در پیگیری 45/88 بود که این میانگین در گروه کنترل در پیش‌آزمون 33/84، در پس‌آزمون 40/85 و در پیگیری 23/82 بود. همچنین، میانگین نمرات کیفیت دلبستگی گروه آزمایش در مرحله پیش‌آزمون 33/30 و در مرحله پس‌آزمون 37 و در پیگیری 22/33 بود که این میانگین در گروه کنترل در پیش‌آزمون 33/29، در پس‌آزمون 8/30 و در پیگیری 12/29 است.

برای تعیین پیش‌فرض‌های تحلیل کواریانس، آزمون کلموگروف – اسمیرنوف (KS)[7] و آزمون لوین[8] انجام شد. به‌منظور بررسی نرمال‌بودن توزیع نمرات از آزمون کلموگروف – اسمیرنوف (KS) استفاده شد. نتایج تحلیل، رعایت پیش‌فرض را در مراحل پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری در هر دو گروه (05/0˃P) نشان می‌دهند. برای بررسی پیش‌فرض برابری واریانس‌ها، از آزمون لوین استفاده شد. نتایج نشان داد فرض برابری واریانس‌ها برای متغیرهای هوش اخلاقی و کیفیت دلبستگی برقرار است (05/0˃P).

نتایج تحلیل کواریانس تک‌متغیره نمرات هوش اخلاقی در جدول 3 آورده شده است.

 

جدول 3
 نتایج تحلیل کواریانس نمرات هوش اخلاقی در دو گروه

Table 3

Results of Covariance Analysis of Moral Intelligence Scores in Two Groups

متغیر وابسته

منبع

مجموع مجذورات

درجه آزادی

میانگین مجذورات

F

معنی داری

مجذور اتا

توان آماری

هوش اخلاقی

پس‌آزمون

53/687

1

53/687

71/49

000/0

65/0

00/1

پیگیری

42/428

1

42/428

156/15

001/0

45/0

96/0

                 P01/0≥

نتایج نشان می‌دهد بین نمرات هوش اخلاقی دو گروه آزمایش و کنترل در مراحل پس‌آزمون و پیگیری تفاوت معناداری وجود دارد (01/0≥P) و اثربخشی آموزش مفاهیم معنوی با محوریت ذکر و دعا بر هوش اخلاقی در دانش‌آموزان پایه پنجم شهر اصفهان تأیید می‌شود. همچنین، میزان تأثیر برای هوش اخلاقی در مرحله پس‌آزمون 65/0 و در مرحله پیگیری 45/0 بود که این به معنای آن است که 65 و 45 درصد واریانس کل نمرات هوش اخلاقی به دلیل عضویت گروهی بوده است.

جدول 4

 نتایج تحلیل کواریانس تک‌متغیره نمرات کیفیت دلبستگی در دو گروه

Table 4

Results of Covariance Analysis of Attachment Quality Scores in Two Groups

متغیر وابسته

منبع

مجموع مجذورات

درجه آزادی

میانگین مجذورات

F

معنی داری

مجذور اتا

توان آماری

دلبستگی به والدین

پس‌آزمون

30/943

1

30/943

95/99

000/0

79/0

00/1

پیگیری

26/768

1

26/768

02/22

000/0

38/0

00/1

     P01/0≥

نتایج تحلیل کواریانس تک‌متغیره نمرات کیفیت دلبستگی والدین نشان می‌دهد در بین نمرات کیفیت دلبستگی والدین دو گروه آزمایش و کنترل در مراحل پس‌آزمون و پیگیری تفاوت معناداری وجود دارد (01/0≥P) و اثربخشی آموزش مفاهیم معنوی با محوریت ذکر و دعا بر کیفیت دلبستگی در دانش‌آموزان پایه پنجم تأیید می‌شود. همچنین، میزان تأثیر برای کیفیت این متغیر در مرحله پس‌آزمون 79/0 و در مرحله پیگیری 38/0 بوده است. این به معنای آن است که 79 و 38 درصد واریانس کل نمرات کیفیت دلبستگی در مراحل پس‌آزمون و پیگیری به دلیل عضویت گروهی است.

بنابراین، آموزش مفاهیم معنوی با محوریت ذکر و دعا بر هوش اخلاقی و کیفیت دلبستگی دانش‌آموزان پایه پنجم هم در مرحله پس‌آزمون و هم پیگیری تأثیر داشته است.

بحث

این پژوهش به‌منظور تعیین اثربخشی آموزش مفاهیم معنوی با محوریت ذکر و دعا بر هوش اخلاقی و کیفیت دلبستگی دانش‌آموزان پایه پنجم ابتدایی شهر اصفهان انجام شد. نتایج نشان داد آموزش مفاهیم معنوی با محوریت ذکر و دعا منجر به افزایش هوش اخلاقی و بهبود کیفیت دلبستگی با والدین در دانش‌آموزان می‌شود. این نتایج به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم با یافته‌های پژوهش‌های , Leitao et al., 2023) Pandya, 2017 , Walker & Moon, 2011, Kobak et al., 2005) و همچنین با یافته‌های پژوهش‌های شریعتمدار و امینی (2018)، برومندزاده (2016) همخوانی دارد.

در پژوهش آراسته و همکاران (2011) مشخص شد هوش معنوی و هوش اخلاقی از مؤلفه‌‌های مؤثر در معنای زندگی هستند و افراد با معنویت به عمیق‌ترین معانی، ارزش‌‌ها، اهداف و بالاترین انگیزش‌‌هایشان می‌رسند. دلبستگی به والدین و اخلاق در زندگی کودکان در سنین 6-12 سالگی نقش اساسی دارد. همچنین، آموزش معنویت با نزدیکی به فطرت و روحیه لطیف کودکان و تحریک نقاط همدلانه در آنها منجر به بروز تأثیرات مثبت ازجمله بر هوش اخلاقی آنها خواهد شد Kobak et al., 2005) .( همچنین، مداخله معنوی می‌تواند منجر به افزایش شادی و بهبود بهزیستی روانشناختی در کودکان شود (Pandya, 2017).

در تبیین نتایج و تأثیر آموزش مفاهیم معنوی بر هوش اخلاقی می‌توان بیان کرد اخلاق و معنویت و پیروی از اصول اخلاقی و معنوی در زندگی روزمره می‌تواند محافظی محکم برای انسان در برابر مشکلات باشد. تقویت بعد معنوی ازجمله خودآگاهی، صبر و بردباری، احترام به انسان‌ها و اندیشه‌‌های والای او، بررسی روحیه و نگرش خوش‌بینانه و مثبت‌گرا نسبت به انسان‌ها می‌تواند اثرات درخور توجهی بر هوش اخلاقی داشته باشد. اصولاً همه ادیان و مذاهب نیز بر اهمیت اخلاق در سعادت و سلامت انسان تأکید کرده‌اند و در دین اسلام نیز اخلاق تا آن حد ارزشمند است که پیامبر بزرگوار اسلام(ص) هدف از بعثت خود را اتمام مکارم اخلاق بیان کرد. در مفاهیم متعالی اسلام ‌ارتباط تنگاتنگ اخلاق و دین آشکار است. جنبه اخلاقی در بسیاری از گزاره‌‌های دینی ذاتاً ملحوظ شده است.

با توجه به اینکه هوش اخلاقی ظرفیت و توانایی درک درست از نادرست، داشتن اعتقادات اخلاقی قوی، عمل به آنها و رفتار در جهت صحیح و درست و همچنین، ویژگی‌‌های اساسی یاری‌دهنده و تبدیل‌شدن انسان به یک انسان خوب و شایسته است، می‌توان چنین عنوان کرد که معنویت با محوریت ذکر و دعا تعیین‌کننده افزایش هوش اخلاقی در بسیاری از افراد است و در این پژوهش نیز با آموزش مفاهیم معنوی به دانش‌آموزان هوش اخلاقی هم در آنها بهبود یافت.

همچنین، در تبیین تأثیر آموزش مفاهیم معنوی بر کیفیت دلبستگی به والدین می‌توان بیان کرد دلبستگی نتیجه ارتباط کودک با مادر است. مادران کودکان ایمن، به این دلیل که با کودکان خود رابطه عاطفی و نزدیک برقرار می‌کنند، این کودکان متوجه می­شوند این رابطه همراه با اعتماد است و همچنین، یاد می‌گیرند احساسات خود را به مادر و دیگران ابراز کنند. چنین افرادی به خود و دیگران اعتماد دارند و درمقابل مشکلات و رویدادهای تنش‌زا مقاومت می‌کنند و درواقع می‌توانند از پس مشکلات زندگی خود برآیند؛ درحالی‌که کودکان ناایمن کمتر در تعاملات مفید درگیر می‌شوند و بنابراین، در کسب مهارت‌های مقابله با شرایط تنش‌زا و مشکلات عملکرد ضعیف‌تری دارند. باورهای معنوی و دینی همراه با ذکر و دعا به افراد این امکان را می‌دهد که به فشارهای روانی و فقدان‌های اجتناب‌ناپذیری که در مسیر زندگی روی می‌دهد، معنا ببخشند که این معنابخشی باعث ایجاد امید و خوش‌بینی در افراد می‌شود؛ بنابراین، در تبیین تأثیر معنویت مبتنی بر ذکر و دعا بر افزایش دلبستگی به والدین می‌توان گفت معنویت بیانگر مجموعه‌ای از توانایی‌ها، ظرفیت‌ها و منابع معنوی است که کاربست آن موجب افزایش انطباق‌پذیری و درنتیجه، دلبستگی ایمن‌تر می‌شود؛ زیرا میزان تأثیرگذاری معنویت بر دلبستگی با مؤلفه‌های ارتباط و اعتماد ارتباط مثبت و معنادار دارد.

محدودیت‌های این پژوهش، اجرای پژوهش در شهر اصفهان است و بنابراین، تفاوت‌های فرهنگی را باید در تعمیم نتایج در نظر داشت. همچنین، محدودبودن نمونه ازنظر سن و جنسیت (دختران پایه پنجم ابتدایی) محدودیت دیگر است. با توجه به نتایج پیشنهاد می‌شود پژوهش مشابه در شهرهای دیگر و در دیگر گروه‌های سنی نیز انجام شود. همچنین، پیشنهاد می‌شود آموزش مفاهیم معنوی ازطریق قصه و ایفای نقش در برنامه‌های مدارس و درمانگران حوزه کودک و نوجوان قرار گیرد.

[1]. moral intelligence 

[2]. fundamental intelligence

[3]. moral competency inventory

[4] . inventory of parent and peer attachment (IPPA)

[5]. content validity ratio

[6]. content validity index

[7]. Kolmogorov Smirnov

[8] . Levin

References

احمدی­فراز، محمد مهدی (1391). صحیفه سجادیه با اشاراتی به بهداشت روانی. نشر معارف.
آراسته، حمیدرضا، عزیزی شمامی،  مصطفی، جعفری راد، علی و محمدی جوزانی، زهره (1389). بررسی هوش اخلاقی دانشجویان. مجله راهبرد فرهنگ، 10، 201-214.
https://www.jsfc.ir/article_44082.html?lang=en
اژدر، علیرضا، احمدی‌فراز، محمدمهدی، زارع، حسین، و زمانی، مهدی (1390). بررسی جایگاه دعا در سلامت جسم و روان. فصلنامه تازه‌های روان‌درمانی، 61، 23 – 30.
https://www.magiran.com/p922867 
آذربایجانی، مسعود، و موسوی اصل، سید مهدی (1378). درآمدی بر روانشناسی دین. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و انتشارات سمت.
امیری، مریم (1389). تدوین مدل معادله ساختاری اختلال نقص توجه/بیش‌فعالی براساس کیفیت دلبستگی کودک - مادر در کودکان دبستانی شهر اصفهان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.
https://lib.ui.ac.ir/dL/search/default.aspx?Term=7062&Field=0&DTC=3
اعلا، افشین (1392). قصه‌های شیرین تذکره الاولیا. انتشارات پیدایش.
برومندزاده، نیلوفر (1394). بررسی آموزش مهارت‌های معنوی بر سلامت عمومی ‌و اضطراب دانش‌آموزان دختر. نشریه آموزش و ارزشیابی علوم تربیتی، 8 (31 )، 9 – 23.
https://sanad.iau.ir/journal/jinev/Article/518876?jid=518876

شریعت‌مدار، آسیه، و امینی، آرزو (1397). اثربخشی آموزش مفاهیم مذهبی بر عزت نفس دانش‌آموزان دبستانی. فصلنامه پژوهش در نظام‌های آموزشی، 41، 151-164

 https://doi.org/10.22034/jiera.2018.64744

قاضی میرسعید، علی‌اکبر، طاهری آذر، محمد، و سلمان ماهیتی، رحمت‌الله (1392). پرواز تا بی‌نهایت. نشر اجا.
صفاییان، مریم السادات (1393). و زندگی تو را می‌خواند. نشر خسرو شیرین.
قاسمی، سلیمان (1398). بهداشت و سلامت روان با نگرش به آموزه‌های دینی. مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره).
گلبندی حقیقت، امیر (1390). رابطه کیفیت دلبستگی با سب‌‌های فرزندپروری در والدین کودکان عادی و تیزهوش شهرستان رشت. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی.
نوری، ربابه (1392). آموزش مهارت معنوی. وزارت علوم تحقیقات و فناوری.
References
Ahmadi faraz, M. M. (2012). Sahifa Sajjadiya with references to mental health. Ma'arif Publications. (In Persian)
A'la, A. (2013). The sweet stories of Tazkira al-Owlia, Paydaret Publications. (In Persian)
American Psychological Association. (2016). Revision of Ethical Standard 3.04 of the “Ethical Principles of Psychologists and Code of Conduct” (2002, as amended 2010). American Psychologist, 71(9), 900. https://doi.org/10.1037/amp0000102.
Amiri, M. (2010). Developing a structural equation model for Attention Deficit/Hyperactivity Disorder based on the quality of child-mother attachment in elementary school children in Isfahan, Master's thesis, Isfahan University. (In Persian). https://lib.ui.ac.ir/dL/search/default.aspx?Term=7062&Field=0&DTC=3

Arasteh, H. R., Aziz-Shomami, M., Jafari Rad, A., & Mohammadi Jozani, Z. (2011). A Study of Ethical Intelligence of Students, Cultural Strategy, 10 & 11, 201–214. (In Persian)

Armsden, G. C., & Greenberg, M. T. (1987). The Inventory of parent and peer attachment: Individual difference and their relationship to psychological wellbeing in adolescents, Journal of Youth and Adolescence, 16, 427 - 454. http://dx.doi.org/10.1007/BF02202939
Azarbaijani, M. (2000). An introduction to the psychology of religion. Research Institute of Seminary and University and Samt Publications. (In Persian)
Azdar, A., Ahmadi Faraz, M. M., Zarei, H., & Zamani, M. (2011). Investigating the role of prayer in physical and mental health, Quarterly Journal of Recent Advances in Psychotherapy, 61, 23–30. (In Persian)
Berk, L. (2017). Development through life span, Pearson Press. doi.org/10.1001/archpsyc.62.6.593
Borba. M. (2005). Building Moral Intelligence: The Seven Essential Virtues that Teach Kids to Do the Right Thing. Jossey-Bass Publishers.
Boroomandzade, N. (2016). Study of spiritual skills training on general health and anxiety of female students. Journal of Education and Evaluation of Educational Sciences, 8, 31, 9-23. (In Persian). https://sanad.iau.ir/journal/jinev/Article/518876?jid=518876
Bosacki, S. L. (2001). “Theory of mind" or “theory of the soul?" The role of spirituality in children’s understanding of mind and emotions. In J. Erricker, C. Ota & C. Erricker (Eds.), Spiritual education; Cultural, religious and social differences, New perspectives for the 21st Century (pp. 156-169). Sussex Academic Press.  https://doi.org/10.1023/b:sped.0000028334.41708.1e 
Bowlby, J. (1969). Attachment and loss. Vol. I: Attachment. London: the Hogarth press and the institute of psycho-Analysis.
Coles, R. (1997). The Moral Life of Children. Pgw Publication.
Fisher, J. W. (1998). Spiritual health: Its nature and place in the school curriculum. PhD dissertation, University of Melbourne.
Ghasemi, S. (2019). Health and mental well-being with a focus on religious teachings, Imam Khomeini Educational and Research Institute. (In Persian)
Ghazimirsaiid, H., Taheri Azar, M., & Salman Mahiti, R. (2014). Flying to infinity, Aja Publications. (In Persian)
Golbandihaghighat, A. (2011). The relationship between the quality of attachment and parenting styles in parents of ordinary and gifted children in Rasht, Master's thesis, Islamic Azad University of Tehran Central Branch. (In Persian)
Hiebler, M., Falthansl-Scheinecker, J., Birnhuber, G. (2016). Facets of spirituality diminish the positive relationship between insecure attachment and mood pathology in young adults. PLOS ONE. 11(6). https://doi.org/10.1371/journal.pone.0158069
Kirkpatrick, L. A. (1994). The role of attachment in religious belief and behavior. In D. Perlman & K. Bartholomew (Eds.), Advances in Personal Relationships, Vol. 5 (pp. 239-265). Jessica Kingsley.
Kobak, R., Rosenthal, N., & Serwik, A. (2005). The attachment hierarchy in middle childhood: Conceptual and methodological issues.In K.A.Kerns & R.A.Richardson (Eds.), Attachment in Middle Childhood. Guilford Press.
Lennick, D., & Kiel, F. (2011). Moral intelligence: enhancing business performance and leadership success in turbulent times. Prentice Hall.
Leitao, J., Nixon, J., Noble, M., Willock, T., Watts, L., Waters, R., & Hatfield, M. (2023). Spirituality and children: Perspectives of occupational therapists working with children. Australian Occupational Therapy Journal, 76, 246-256.  
      https://doi.10.1111/1440-1630.12852
Lin, L., & Shek, D. T. L. (2019). The influence of meaning in life on adolescents’ hedonic well-being and risk behaviour: Implications for social work. The British Journal of Social Work, 49(1), 5–24.
  https://doi.org/10.1093/bjsw/bcy029
Lawshe CH. (1975). A quantitative approach to content validity. Personnel psychology; 28 (4), 563-75.  https://doi.org/10.1111/j.1744-6570.1975.tb01393.x 
MacDonald, A., Beck, R., Allison, S., & Norsworthy, L. (2005). Attachment to God and parents: Testing the correspondence vs. compensation hypotheses. Journal of Psychology and Christianity, 24, 21 - 28.
Mahoney, A. (2010). Religion in families 1999-2009: A relational spirituality framework. Journal of Marriage and the Family, 72, 805-827. https://doi.org/10.1111/j.1741-3737.2010.00732.x
Noori, R. (2013). Teaching spiritual skills, Ministry of Science, Research, and Technology. (In Persian)
Pandya, S. P. (2017). Childhood depression and spirituality: Insights for spiritually sensitive child-centred social work interventions. Social Work in Mental Health, 15(4), 373–396.  https://doi.org/10.1080/15332985.2016.1222982.
Rouse, E., & Hyde, B. (2024). Enacting a spiritual pedagogy in the early years: phenomenological reflections on thoughtfulness in practice. European Early Childhood Educating Research Journal, 23,11, 1-13.  https://doi.org/10.1080/1350293X.2024.2311074.
Safaian, M. (2014). And life calls you, Khosrow Shirin Publications. (In Persian)
Sifers, S., Warren, J., & Jackson, Y. (2012). Measuring Spirituality in Children, Journal of Psychology and Christianity, 31, 3, 209-218.
Shariatmadar, A & Amini, A. (2018). The effectiveness of teaching religious concepts on the self-esteem of elementary school students. Journal of Research in Educational Systems, 41, 151-164. (In Persian). https://doi.org/10.22034/jiera.2018.64744.
Smith, c. (2005). (with Denton, M. I.). soul searching: The religious and spiritual lives of American teenagers. Oxford University Press. https://doi.10.1093/019518095X.001.0001.
Walker, D., & Hathaway, W. (2012). Spiritual Interventions in Child and Adolescent Psychotherapy. Translated by Mohammadreza Mohammadi, Maryam Salmanian, and Soudeh Agha Mohammadi (2017). Arjmand Publications. (In Persian)
Walker, d. f., & Moon, G. W. (2011). Prayer. In J. D., Aten, M. R., McMinn, & E. L., Worthington Jr. (Eds.), Spiritually oriented interventions for counseling and psychotherapy (pp.139 - 167). Washington, DC: American psychological Association. https://doi.org/10.1037/12313-006.
Waltz, C.F., Strickland, O. and Lenz, E.R. (2010). Measurement in nursing and health research. Springer Publishing Company. https://doi.10.1891/9780826170620.
Westerlund, K. (2016). Spirituality and mental health among children and youth—A Swedish point of view. International Journal of Children’s Spirituality, 21(3–4), 216–229. https://doi.10.1080/1364436X.2016.1258392
 
 
 
 
 

Files

History

  • Receive Date: 18 May 2024
  • Revise Date: 23 November 2024
  • Accept Date: 18 December 2024

Share

How to cite

Statistics