Document Type : Research Paper
Authors
1 Assistant Professor, Department of Psychology, Faculty of Educational and Psychology, Payme Noor University, Tehran, Iran
2 Master of Science in Psychology, Department of Psychology, Tehran Branch, University of Islamic Azad University, Tehran, Iran
Abstract
Keywords
کووید ۱۹[1] بیماری عفونی ناشی از ویروس تنفسی کرونا ویروس ((SARS-CoV-2 است. سازمان جهانی بهداشت برای نخستینبار در ۳۱ دسامبر ۲۰۱۹ از مواردی از این ویروس جدید در ووهان چین مطلع شد (سازمان جهانی بهداشت، ۲۰۲۰ الف). موارد تأییدشده ابتلا به این بیماری تا به امروز (۱۹ اکتبر ۲۰۲۰) در میان ۲۳۵ کشور ۳۹ میلیون و ۹۴۴ هزار و ۸۸۲ نفر است که از این میان، ۱ میلیون و ۱۱۱ هزار و ۹۹۸ نفر جان خود را از دست دادهاند و در ایران موارد تأییدشده ۵۳۰ هزار و ۳۸۰ نفر و آمار مرگ ناشی از آن ۳۰ هزار و ۳۷۵ نفر گزارش شده است(World Health Organization, 2020a). همهگیری کرونا ویروس تأثیرات گستردهای بر زندگی انسانها داشته و مسائل متعددی را در ابعاد اقتصادی، علمی، محیط و زندگی شخصی افراد ایجاد کرده است (Hiscott, 2020). درک صحیح این تأثیرات گسترده و طرحریزی مداخلات مناسب مستلزم مطالعات میانرشتهای است. در این راستا مطالعۀ حاضر ابعاد روانشناختی این پدیده را مدنظر قرار داده است. شیوع این بیماری نشان از وجود پیامدهای روانشناختی گسترده در سراسر جهان دارد و بر سلامت روانی در سطح فردی، بینفردی و اجتماعی تأثیر گذاشته و موجب آسیبپذیری افراد ازنظر روانی شده است (Farahati, 1399). در اساسنامۀ سازمان جهانی بهداشت آمده است که «سلامتی وضعیت سلامت کامل جسمانی، روانی و اجتماعی است و صرفاً فقدان بیماری یا ناتوانی محسوب نمیشود». معنای مهم این تعریف این است که سلامت روان بیشتر از صرفاً فقدان بیماریهای روانی یا ناتوانیهاست (سازمان جهانی بهداشت، ۲۰۱۸). سلامت روان وضعیتی است که در آن فرد به تواناییهای خود پی میبرد، میتواند با عوامل فشارزای معمول زندگی مقابله کند، قادر است بهطور سازندهای کار کند و میتواند به جامعه خود کمک کند(World Health Organization, 2018) .
سلامت روان برای توانایی فردی و جمعی ما بهعنوان انسان برای تفکر، نشاط، تعامل با یکدیگر، تأمین معاش و لذتبردن از زندگی اساسی است. بر این اساس ارتقا، محافظت و بازیابی سلامت روان دغدغهای حیاتی برای افراد و جوامع سراسر جهان تلقی میشود (World Health Organization, 2018). یکی از نگرانیهای عمدهای که بر سلامت روان بهشدت تأثیر گذاشته، کرونا ویروس است. سلامت جسمانی و سلامت روانشناختی بهویژه در شرایط شیوع و پیشروی بیماری و مرگومیر ناشی از آن، با یکدیگر ارتباط دارند و بر یکدیگر تأثیر متقابل میگذارند (Hernands et al., 2017). شیوع گسترده بیماری عفونی مانند کووید ۱۹ با پریشانی روانشناختی و نشانههای بیماری روانی همراه است (Bao et al., 2020) و خطر بیماری روانی را در دو گروه افراد مبتلا و سالم بالا میبرد (Khan et al., 2020))؛ به طوری که ۸۰ درصد مردم برای مقابله با مسائلشان در طول همهگیری کووید ۱۹ به دریافت مراقبتهای بهداشت روان نیاز دارند (Ray et al., 2020). تأثیر روانشناختی پاندمی کووید ۱۹ میتواند پایدار باشد و چندین سال پس از همهگیری نیز طول بکشد و پیشبینی میشود شیوع اختلالات روانپزشکی رایج و خودکشی در طول دورۀ پس از همهگیری افزایش یابد (Catherol, 2020). در میان پیامدهای مختلف روانشناختی، کرونا ویروس اضطراب شایعترین مسئله است (Maza et al., 2020)). اضطراب، هیجانی است که با احساس تنش، افکار نگرانکننده و تغییرات جسمانی مانند افزایش فشار خون مشخص میشود (American Psychological Association, 2010). در میان انواع اضطرابها، اضطراب سلامتی[2] – نگرانیها و اضطراب ناشی از تهدید ادراکشده برای سلامت - ساختاری ابعادی، مفهومسازی شده است که میتواند در یک طیف از فقدان نگرانی سلامت تا اضطراب بیمارگونه سلامت یا هیپوکندریا[3] وجود داشته باشد (Abramwitz & Bradel, 2008; Bailer et al., 2016 & Ferguson, 2009).
اپیدمیها میتوانند توسط جمعیت عمومی یک تهدید واقعی برای سلامت ادراک شوند (Saadatian Elahi et al., 2010) و حتی به اختلالات اضطرابی مانند پانیک و اختلال اضطراب فراگیر منجر شوند (Al-Asl et al., 2020). مطالعۀ جامع ویتهاور و همکاران (۲۰۱۴) در آلمان نشان میدهد بیماریهای عفونی با افزایش شیوع اختلالات اضطرابی همراهاند. براساس مطالعات Alizadeh Fard & Saffarinia 2020)) میان اضطراب ناشی از کرونا و سلامت روان رابطه منفی معناداری وجود دارد. در یک مطالعۀ مروری، تأثیر کووید ۱۹ بر سلامت روان جمعیت عمومی چین را بررسی کردند. نتایج آنها نشان میدهند نرخ نسبتاً بالای نشانههای اضطراب، افسردگی، اختلال استرس پس از سانحه، پریشانی روانشناختی و استرس در طول همهگیری کووید ۱۹ در جمعیت عمومی چین، اسپانیا، ایتالیا، ایران، ایالاتمتحده آمریکا و ترکیه گزارش شده است. نتایج مطالعۀ احمد و همکاران Ahmed et al. (2020)) در زمینۀ مسائل روانشناختی مرتبط با همهگیری کووید ۱۹ نشان میدهند اضطراب، افسردگی، مصرف پرخطر الکل در طی همهگیری بالاتر از نسبت معمول و سلامت روانی پایینتر است. مطالعه لی و همکاران (2020) نشان میدهد نمرات اضطراب دچارشدن به ویروس کرونا با تشخیص کرونا ویروس، ترس از کروناویروس، ناامیدی شدید، آسیب عملکرد، افکار منفعلانه خودکشی بهطور مثبتی همبسته بود. یافتههای مطالعه دوآن و همکاران (2020) نیز بیانکنندۀ این است که در طول همهگیری کووید ۱۹ در جمعیت عمومی چین، افسردگی در طول موج دوم در مقایسه با موج اول بهطور معناداری افزایش داشته است.
ویندگارد و بنروس (2020) در یک مطالعه مروری پیامدهای روانشناختی همهگیری کرونا در گروههای مختلف افراد مبتلا، کارکنان سلامت و جمعیت عمومی را بررسی کردهاند. نتایج بیانکنندۀ سطح بالای علائم استرس پس از سانحه و علائم افسردگی در افراد مبتلا به کرونا، وخیمترشدن علائم روانپزشکی در بیماران مبتلا به اختلالات روانپزشکی قبلی است و عموم مردم در مقایسه با قبل از کرونا بهزیستی روانشناختی کمتر و نمرات بالاتر اضطراب و افسردگی را گزارش کردند.
شایعترین مسئلۀ روانشناختی در همهگیری کووید ۱۹ اضطراب است (Maza et al., 2021). اضطراب در جمعیت عمومی برزیل بهعنوان شایعترین نشانۀ روانشناختی، ۹/۸۱ درصد گزارش شده است(Golert, 2021) . نتایج یک زمینهیابی مقطعی که در رابطه با مسائل سلامت روان در ۲۳۶/۷ نفر در چین انجام شد حاکی از شیوع بالای اختلال اضطراب فراگیر ۱/۳۵ ٪ است (Zhao & Hong, 2020). مطالعه مروری راج کومار (2020) در هند نشان میدهد رایجترین واکنشهای روانشناختی به پاندمی کووید ۱۹ نشانههای اضطراب و افسردگی هستند. نتایج مطالعه سامر و همکاران(2020) درباره تأثیر کرونا بر سلامت روان در میان جمعیت عمومی ۱۸ سالهها در ۱۶ کشور مختلف نشان میدهند پاسخدهندگان سطوح نمرات بالای اضطراب و افسردگی را گزارش کردند. سالاری و همکاران (2020) در بررسی ۱۷ مطالعه با اندازه نمونه ۴۳۹/۶۳ شیوع اضطراب را ۹/۳۱ درصد گزارش کردند. ارزیابی سطح اضطراب جمعیت عمومی ایرانیان ناشی از کووید ۱۹ نیز بیانکنندۀ شیوع اضطراب است و نشان میدهد سطح اضطراب در میان زنان، افرادی که اخبار مربوط به کرونا را دنبال میکنند، گروه سنی ۴۰- ۲۱ سال و افرادی که دستکم یکی از اعضای خانواده، بستگان یا دوستان آنها به کووید ۱۹ مبتلا شدهاند، بهطور چشمگیری بالاتر است (Moghni Bashi Mansouria, 2020). وقتی اضطراب از سطح طبیعی خود بالاتر باشد، سیستم ایمنی را ضعیف میکند و درنتیجه، خطر ابتلا به ویروس را افزایش میدهد (World Health Organization, 2020b). اضطراب بالا بر کیفیت زندگی مرتبط با سلامت اثر میگذارد (Protodger et al., 2020). نتایح مطالعات نشان دادند اضطراب کرونا موجب افسردگی، اضطراب فراگیر و اضطراب مرگ میشود(Lee et al., 2020) ، با تصویر بدن منفی رابطه دارد (Swami et al., 2020)، با استفادۀ مسئلهساز از گوشیهای هوشمند همراه است (Elahi et al., 2020) و بهطورکلی میتواند بر سلامت ذهنی روانی تأثیر منفی داشته باشد (Pardes-Apolza et al., 2021). با توجه به چنین تأثیرات گستردهای، مطالعه عوامل اثرگذار بر اضطراب دچارشدن به ویروس کرونا در راستای کاهش اثرات مخرب آن کمککننده است و بر ارتقای سلامت افراد اثر میگذارد.
در کنار سلامت روان، کیفیت زندگی[4] نیز در بیماری کرونا تحت تأثیر قرار میگیرد (Zang & Ma, 2020). بنا به تعریف سازمان جهانی بهداشت کیفیت زندگی بهعنوان ادراک فرد از موقعیت خود در زندگی ازنظر فرهنگ، سیستم ارزشی که در آن زندگی میکنند، اهداف، انتظارات، استانداردها و اولویتهایش تعریف میشود؛ بنابراین، کیفیت زندگی مفهومی کاملاً ذهنی است و دیگر افراد آن را مشاهده میکنند و بر ادراک افراد از جنبههای مختلف زندگی متکی است (World Health Organization, 1996). کیفیت زندگی مفهومی است که شامل ابعاد سلامت جسمانی، سلامت روانشناختی، روابط اجتماعی و محیط است و همه این ابعاد به همراه یکدیگر بر کیفیت زندگی اثر میگذارند (WHOQOL Group, 1998). طبق مطالعۀ سارین و همکاران (2006)همبودی اختلالات اضطرابی و مشکلات سلامت جسمانی مانند بیماری جسمانی مزمن با کاهش کیفیت زندگی مرتبط با سلامت همراه است. مطالعۀ ویتهاور و همکاران(2014) نشان میدهد افرادی که به هر دو بیماریهای عفونی و اختلالات اضطرابی همزمان مبتلا هستند، در مقایسه با افرادی که تنها به یکی از این بیماریها مبتلا هستند، سطح پایین سلامت روان و کیفیت زندگی جسمانی کمتری را گزارش میکنند. طبق مطالعۀ زومالهیتو و همکاران (2020) همهگیری کرونا ویروس تأثیر منفی بر کیفیت زندگی بیماران دچار آرتریت روماتوئید داشته است. طبق مطالعۀ شیاوی و همکاران (2020) دربارۀ عملکرد جنسی و کیفیت زندگی در زنان ایتالیایی در سن باروری در طول همهگیری کووید ۱۹، همهگیری کووید ۱۹ بر عملکرد جنسی و کیفیت زندگی زنان تأثیر منفی داشته است. مطالعۀ پینگ و همکاران (2020) دربارۀ کیفیت زندگی مرتبط با سلامت در چین با استفاده از ابزار EQ-5D در طول همهگیری کووید ۱۹ نشان میدهد بیشترین مشکل گزارششده درد/ناراحتی و اضطراب/افسردگی است و خطر درد/ ناراحتی و اضطراب/ افسردگی در افراد مسن، مبتلا به بیماری مزمن، درآمد کم، اثرات همهگیری و نگرانی دربارۀ افزایش کووید ۱۹، بهطور معناداری بالاتر است. زمینهیابی یانگ و همکاران(2017) در ۸۳۹ نفر از بیماران مبتلا به آنفولانزا درباره تأثیر آنفولانزا بر کیفیت زندگی مرتبط با سلامت در چین با استفاده از ابزار EQ-5D نشان داد بیماران سرپایی و بستری معمولاً درد/ ناراحتی و اضطراب و افسردگی گزارش کردند. کیفیت زندگی مرتبط با سلامت بیماران بستری بدتر از بیماران سرپایی بود و وجود بیماریهای پزشکی زمینهای کیفیت زندگی مرتبط با سلامت را برای هر دو گروه بیماران سرپایی و بستری کاهش میدهد.
امیدواری[5] یکی از عوامل روانشناختی اثرگذار بر سلامت است؛ زیرا رابطۀ مثبتی با بهزیستی روانشناختی و سلامت جسمانی دارد و برای افراد دارای بهزیستی پایین عاملی مهم محسوب میشود (Schneider, 2000). امید بهعنوان قدرتی روانشناختی، فرآیندی شناختی است که به مردم کمک میکند تا انتظارات مثبتی برای رسیدن به اهداف مدنظر داشته باشند و بتوانند برآوردهشدن این اهداف را تصور کنند. اشنایدر امید را مجموعهای شناختی میداند که ترکیبی از احساس، اراده و داشتن مسیرها است (Schneider, 1991 & 1994). در نظریۀ اشنایدر اراده به عزم و تعهد برای کمک به حرکت در جهت یک هدف و مسیر به توانایی ادراکشدۀ مردم برای رسیدن به اهدافشان و تدوین برنامههای جایگزین در صورت بروز موانع اشاره دارد (Schneider, 2000). درمقابل، ناامیدی به شرایط تحملناپذیری اطلاق میشود که در آن هیچ هدفی محقق نمیشود و با افسردگی همراه است (Faran and Hearth, 1995) . امید تخیل و توجه فرد نسبت به آینده را در بر میگیرد و موجب این تصور میشود که احتمالاً نتایج مثبت حاصل شود. امید یک عامل قدرتمند در سازگاری محسوب میشود (Hearth, 2000) و نگرش چندبعدی، پویا، آیندهمحور و فرآیندمحور را منعکس میکند (McClementa & Chachinab, 2008). انسان امیدوار، اراده میکند در مسیر هدف تعیینشدهاش حرکت کند و ادراک او این است که اگر مانعی بر سر راه رسیدن به هدف ایجاد میشود، میتواند مسیرهای جایگزین را پیدا کند. رسیدن موفقیتآمیز به هدف، هیجانات مثبت را فرا میخواند و شکست در دستیابی به هدف باعث هیجانات منفی میشود (Schneider, 2002) . امیدواری در بهبود بیماری روانی، اصلی اساسی محسوب میشود و به همان اندازه مهم است که در بیماری جسمی اهمیت دارد (Acharya & Ags, 2017). مطالعات نشان میدهند سطوح پایین امید یا ناامیدی بهطور مثبتی با خطر بیشتر مسائل سلامت روان مانند اضطراب، افسردگی و اختلال استرس پس از سانحه همراه است (Gerrard & Boss 2015; Weinberg et al., 2016). براساس مطالعۀ پلیگینگ و همکاران (2019) امید در دو بعد شناختی و هیجانی اغلب با بهزیستی ذهنی رابطه دارد. پژوهش لوکاس و همکاران (2019) نشان میدهد امید رابطۀ مثبتی با سرزندگی و ابعاد سلامت جسمانی، سلامت روانشناختی، روابط اجتماعی و کیفیت زندگی دارد. طبق مطالعۀ بالیجانی و همکاران (2014) امید رابطۀ مثبت معناداری با کیفیت زندگی کلی و کیفیت زندگی عملکردی دارد. مطالعۀ قربانی و همکاران(2013) نشان میدهد میان امید با سلامت روان رابطۀ معناداری وجود دارد و امید میتواند این دو مؤلفه را پیشبینی کند. بهطور کلی امید بالاتر با سلامت جسمانی بالاتر، پیامدهای سالمتر در بعضی شاخصها (مانند کاهش خطر مرگومیر، بیماریهای مزمن کمتر، خطر کمتر سرطان و مسائل خواب کمتر)، بهزیستی روانشناختی بالاتر (افزایش عاطفه مثبت، رضایت از زندگی و هدفمندی در زندگی)، پریشانی روانشناختی کمتر و بهزیستی اجتماعی بالاتر همراه است (Lang et al., 2020).
در میان مطالعات مربوط به نقش میانجیگر امیدواری، مطالعۀ ماشیاچ - آیزنبرگ و همکاران (2013) نشان داد در میان ۱۷۹ نفر که بیماری روانی جدی داشتند، امید رابطه میان انگ درونیشده و کیفیت زندگی در میان مبتلایان به بیماری روانی شدید را میانجیگری میکند و همینطور بهطور نسبی رابطۀ میان عزتنفس و کیفیت زندگی را میانجیگری میکند. نتیجۀ مطالعه ساتیچی(2016) در ۳۲۲ نفر از دانشجویان دوره لیسانس ترکیه نشان میدهد امیدواری بهطور کامل تأثیر تابآوری بر سلامت ذهنی و بهطور نسبی تأثیر آسیبپذیری روانشناختی بر سلامت ذهنی را میانجیگری میکند. مطالعۀ لئو و همکاران(2020) در ۱۰۶۰ نفر از دانشآموزان پایه ۶-۳ ایالاتمتحده نشان میدهد امیدواری رابطه میان قربانی قلدریشدن و سلامت روانشناختی (رضایت از زندگی و مشکلات عاطفی) را میانجیگری میکند. براساس مطالعۀ محمدزاده و همکاران(2009) در دانشجویان، امید به آینده رابطه میان سلامت روان و جامعهپذیری دانشگاهی را میانجیگری میکند. نتایج پژوهش محمدی و همکاران(2015) نشان میدهند امید میتواند در کاهش عوامل متابولیکی مضر برای سلامت قلبی نقش داشته باشد.
بدین ترتیب این مطالعه، تأثیر اضطراب دچارشدن به ویروس کرونا بر سلامت روان و کیفیت زندگی با میانجیگری امیدواری را بررسی کرده است. در تصویر ۱ الگوی رابطه ساختاری میان اضطراب دچارشدن به ویروس کرونا و سلامت روان و کیفیت زندگی با نقش میانجیگر امیدواری نشان داده شده است.
شکل 1. مدل مفهومی پژوهش
Figure 1. Conceptual model of research
فرضیات پژوهش به شرح زیر است:
1-اضطراب دچارشدن به ویروس کرونا بر سلامت روان تأثیر مستقیم معناداری دارد. 2- اضطراب دچارشدن به ویروس کرونا بر کیفیت زندگی تأثیر مستقیم معناداری دارد. 3- اضطراب دچارشدن به ویروس کرونا بر امیدواری تأثیر مستقیم معناداری دارد. 4- امیدواری بر سلامت روان تأثیر مستقیم معناداری دارد. 5- امیدواری بر کیفیت زندگی تأثیر مستقیم معناداری دارد. 6- اضطراب دچارشدن به ویروس کرونا بهصورت غیرمستقیم بهواسطه امیدواری بر سلامت روان اثر دارد. 7- اضطراب دچارشدن به ویروس کرونا بهصورت غیرمستقیم بهواسطۀ امیدواری برکیفیت زندگی اثر دارد.
روش
روش پژوهش، جامعۀ آماری و نمونه: روش پژوهش، توصیفی و از نوع مطالعات همبستگی بود. جامعۀ آماری پژوهش تمامی کاربران شبکههای اجتماعی مجازی واتساپ و تلگرام بودند که از این میان، ۲۳۰ نفر بهعنوان گروه نمونه به روش نمونهگیری دردسترس انتخاب شدند. گرین (1991) قاعدۀ سرانگشتی حداقل حجم نمونه پذیرفتهشده را با فرمول ۱۰۴k+ پیشنهاد میکند که با در نظر گرفتن متغیرها و زیرمقیاسهای آنها و در نظر گرفتن ریزش احتمالی، تعداد نمونه 250 نفر، برآورد و به روش نمونهگیری دردسترس، بهصورت اینترنتی و با انتشار در گروههای دردسترس انتخاب (واتساپ) شدند که پس از حذف دادههای پرت، حجم نمونه به 230 نفر رسید.
ابزارسنجش: مقیاس اضطراب بیماری کرونا[6]: علیپور و همکاران(2017) این مقیاس را برای ارزیابی اضطراب ناشی از شیوع ویروس کرونا در ایران تهیه و اعتباریابی کردند که دارای ۱۸ گویه و ۲ عامل است. گویههای ۱ تا ۹ علائم روانی و گویههای ۱۰ تا ۱۸ علائم جسمانی را اندازهگیری میکنند. این ابزار در طیف ۴ درجهای لیکرت از هرگز (۰) تا همیشه (۳) نمرهگذاری میشود و دامنه نمرات از ۰ تا ۴۵ است. نمرات بالا بیانکنندۀ سطح بالاتر اضطراب در افراد است. علیپور و همکاران (2017) آلفای کرونباخ را برای عامل اول ۸۷/۰، عامل دوم ۸۶/۰ و برای کل پرسشنامه ۹۱/۰ به دست آوردند. همچنین، دادههای پژوهش آنها با مدل دوعاملی، برازش مناسبی نشان داد. روایی صوری و محتوای آلفای کرونباخ این مقیاس در این پژوهش ۸۵/۰ به دست آمد.
پرسشنامۀ سلامت عمومی[7]: گلدبرگ و ویلیام (Goldberg & William,1988 as cited in Mohammadi, 2002) پرسشنامۀ سلامت عمومی ۲۸ سؤالی را ارائه کردند و دارای ۴ مقیاس فرعی است و هر مقیاس ۷ پرسش دارد. مقیاسهای مذکور عبارتاند از: مقیاس علائم جسمانی، مقیاس علائم اضطرابی و اختلال خواب، مقیاس کارکرد اجتماعی و مقیاس علائم افسردگی. از ۲۸ سؤال پرسشنامه موارد ۱ تا ۷ مربوط به مقیاس علائم جسمانی است. موارد ۸ تا ۱۴ علائم اضطرابی و اختلال خواب را بررسی کرده و موارد ۱۵ تا ۲۱ مربوط به ارزیابی علائم کارکرد اجتماعی است و درنهایت، موارد ۲۲ تا ۲۸ علائم افسردگی را میسنجد. پاسخها در یک طیف ۴ درجهای هیچ یا کمترین حد، خفیف، متوسط و شدید از صفر تا ۳ نمرهگذاری میشوند. در هر مقیاس، نمره ۶ به بالا و درمجموع، نمره ۲۲ به بالا بیانکنندۀ علائم مرضی است. ارده جانی و فلاحتی(2012) ضریب اعتبار و پایایی این ابزار را ۸۴/۰ و ۸۲/۰ گزارش کردند. در این پژوهش، آلفای کرونباخ ۶۹/۰ کسب شد.
در مطالعۀ حاضر، بهمنظور سهولت در تحلیل آماری، با استفاده از نرمافزارSPSS طیف لیکرت معکوس شد و نمره پایین به معنای عدم سلامت و نمره بالا بهمنزلۀ سلامت بالا در نظر گرفته شد.
پرسشنامۀ کیفیت زندگی[8]: پرسشنامۀ کیفیت زندگی ۲۶ گویههای فرم کوتاهی است که از نسخه ۱۰۰ آیتمی این پرسشنامه گرفته شده و سازمان جهانی بهداشت تهیه کرده است. این پرسشنامه ۴ حیطه را اندازهگیری میکند که عبارتاند از: سلامت جسمی، سلامت روانشناختی، روابط اجتماعی و محیط. گویههای پرسشنامه در یک مقیاس ۵ گزینهای از ۱ تا ۵ نمرهگذاری میشوند. نمره بالاتر نشاندهندۀ کیفیت زندگی بهتر است. در بررسی گویههای نسخه کوتاه پرسشنامه کیفیت زندگی سازمان جهانی بهداشت نمره ۴ حیطه بسیار شبیه به نسخه بلند نشان داده شد (Squington et al., 2004). تحقیقات انجامشده دربارۀ مشخصات روانسنجی فرم کوتاه این ابزار نشاندهندۀ اعتبار افتراقی، اعتبار محتوا و پایایی درونی مناسبی است؛ بدین صورت که آلفای کرونباخ سلامت جسمی ۸۰/۰، سلامت روانشناختی ۷۶/۰، روابط اجتماعی ۶۶/۰ و محیط ۸۰/۰ است World Health Organization Quality of Life Group, 1998; Skington et al., 2004. آلفای کرونباخ این مقیاس در این پژوهش ۷۱/۰ به دست آمد.
مقیاس امیدواری اشنایدر[9]: این مقیاس شامل اندازهگیریهای خودگزارشی صفت و حالت امیدواری است. این پرسشنامه شامل ۱۲ سؤال چهارگزینهای است که پاسخها در یک طیف ۴ درجهای لیکرت از کاملاً غلط (۴) تا کاملاً درست (۱) نمرهگذاری میشوند و درنهایت، نمره امیدواری در دامنه بین ۳۲- ۸ قرار میگیرد. نمره پایین نشاندهندۀ امیدواری کم و نمره بالا به معنای امیدواری زیاد است. سپهریان آذر و همکاران (2016) با استفاده از آلفای کرونباخ پایایی این مقیاس را ۷۰/۰ به دست آوردند و روایی سازه و محتوای این مقیاس را مطلوب گزارش کردند. آلفای کرونباخ این مقیاس در این پژوهش ۷۸/۰ به دست آمد.
روش اجرا و تحلیل: برای جمعآوری دادهها لینک پرسشنامۀ پژوهش در گروههای مجازی واتساپ و تلگرام برای کاربران ارسال شد و از آنها دعوت شد این پرسشنامه را تکمیل کنند. در بخش تجزیهوتحلیل دادهها ابتدا آمارههای توصیفی متغیرهای پژوهش بررسی شدند، سپس با استفاده از همبستگی پیرسون رابطه میان متغیرها آزمون شد. درنهایت، برای ارزیابی برازش مدل پژوهش از روش مدلیابی معادلات ساختاری استفاده شد. دادهها با استفاده از نرمافزار spss 22 تجزیهوتحلیل شدند.
یافتهها
اطلاعات جمعیتشناختی گروه نمونه در شاخصهای سن، جنسیت، میزان تحصیلات و وضعیت تأهل بدین شرح است: 156 نفر در گروه سنی 10 تا 30 سال (8/67)، 72 نفر در گروه 31 تا 50 (3/31) و 2 نفر 51 سال به بالاتر (/09) بودند. 70 نفر مرد (4/30) و 160 نفر (6/69) زن شرکت کردند. 56 نفر دارای تحصیلات زیر دیپلم و دیپلم (3/24)، 106 نفر فوق دیپلم و کارشناسی (1/46) و 68 نفر ارشد و بالاتر (6/29) بودند. 124 نفر از اعضای نمونه متأهل (9/53)، 101 نفر مجرد (9/43) و 5 نفر سایر (2/2) بودند.
مفروضههای آماری با استفاده از آزمونهای کشیدگی و چولگی، جعبهای، کولموگروف-اسمیرنوف بررسی شدند و نرمالبودن دادهها و نیز مدل اندازهگیری چهار متغیر پژوهش تأیید شد.
همبستگی معناداری بین امیدواری، علائم روانشناختی و جسمانی اضطراب کرونا با سلامت روان و کیفیت زندگی در کاربران فضای مجازی در آزمودنیها وجود داشت. بین علائم روانشناختی و جسمانی اضطراب کرونا با سلامت روان و کیفیت زندگی در کاربران فضای مجازی رابطۀ منفی معناداری (01/0) وجود داشت. بین امیدواری با سلامت روان و کیفیت زندگی در کاربران فضای مجازی رابطۀ مثبت معناداری (01/0) وجود داشت (جدول 1).
جدول 1. همبستگی بین متغیرهای پژوهش
Table 1. Correlation between research variables
|
متغیر |
1 |
2 |
3 |
4 |
|
۱. علائم روانشناختی و جسمانی اضطراب کرونا |
1 |
|
|
|
|
۲. امیدواری |
**25.- |
1 |
|
|
|
۳. سلامت روان |
**27.- |
**49. |
1 |
|
|
۴. کیفیت زندگی |
**28.- |
**60. |
**40. |
1 |
* P<05/0 , **P<01/0
مقدار RMSEA برابر با 032/0 و کمتر از 1/0 است که نشان میدهد میانگین مجذور خطاهای مدل مناسب است و مدلی پذیرفتنی است. همچنین، مقدار کای دو به درجه آزادی (121/2) بین 1 و 3 است و میزان شاخص GFI، CFI و NFI نیز تقریباً برابر و بزرگتر از 9/0 است که نشان میدهند برازش مدل اندازهگیری متغیرهای پژوهش رد نشد (Table 2).
جدول 2. شاخصهای برازش حاصل از تجزیهوتحلیل دادهها و متغیرها
Table 2. Fit indicators obtained from data analysis and variables
|
شاخص |
توضیحات |
مقادیر قابلقبول |
مقدار بهدستآمده |
|
کای اسکوئر نسبی |
3> |
121/2 |
|
|
RMSEA |
ریشه میانگین توان دوم خطای تقریب |
1/0> |
032/0 |
|
GFI |
شاخص برازندگی تعدیلیافته |
9/0< |
998/0 |
|
NFI |
شاخص برازش نرم |
9/0< |
995/0 |
|
CFI |
شاخص برازش مقایسهای |
9/0< |
997/0 |
|
DF |
109 |
|
|
مسیرهای علائم روانشناختی و جسمانی اضطراب کرونا و امیدواری، اثر معناداری بر سلامت عمومی و کیفیت زندگی در کاربران فضای مجازی دارد. بهطور مشخص، علائم روانشناختی و جسمانی اضطراب کرونا بر سلامت، اثر منفی 15/0- و بر کیفیت زندگی، اثر منفی 14/0- و امیدواری بر سلامت، اثر مثبت 26/0 و بر کیفیت زندگی، اثر مثبت 31/0 دارد (Table 3).
جدول 3. برآورد مستقیم مدل با روش حداکثر درستنمایی (ML[10])
Table 3. Direct estimation of the model by the maximum likelihood (ML) method
|
متغیر |
اثر استانداردنشده (b) |
اثر استانداردشده (B) |
ضریب تعیین (R2) |
مقدار (T) |
سطح معنیداری |
|
علائم روانشناختی و جسمانی اضطراب کرونا بر سلامت عمومی |
247/0- |
151/0- |
037/0 |
826/2 |
0001/0 |
|
امیدواری بر سلامت عمومی |
384/0 |
263/0 |
100/0 |
657/3 |
0001/0 |
|
علائم روانشناختی و جسمانی اضطراب کرونا بر کیفیت زندگی |
239/0- |
147/0- |
035/0 |
742/2 |
0001/0 |
|
امیدواری بر کیفیت زندگی |
513/0 |
310/0 |
159/0 |
055/4 |
0001/0 |
|
اضطراب کرونا بر امیدواری |
469/0- |
245/0- |
123/0 |
569/2 |
0001/0 |
P<05 p<01
کلیۀ مسیرهای مستقیم و دو مسیر غیرمستقیم در نظر گرفته شده با توجه به مقادیر بهدستآمده به روش بوت استروپ در سطح (01/0) معنادار و تأیید شد. بهطور مشخص، با ورود امیدواری به مدل اثر غیرمستقیم علائم روانشناختی و جسمانی اضطراب کرونا بر سلامت عمومی بهصورت مثبت 461/0 و اثر غیرمستقیم علائم روانشناختی و جسمانی اضطراب کرونا بر کیفیت زندگی 576/0 مثبت شده است (Table 4).
جدول 4: برآورد غیرمستقیم مدل با روش بوت استروپ
Table 4: Indirect estimation of the model by bootstrap method
|
متغیر |
مقادیر اثر غیرمستقیم |
حد پایین |
حد بالا |
معناداری |
|
تأثیر علائم روانشناختی و جسمانی اضطراب کرونا بر سلامت عمومی ازطریق میانجیگری امیدواری |
461/0 |
315/0 |
542/0 |
0001/0 |
|
تأثیر علائم روانشناختی و جسمانی اضطراب کرونا بر کیفیت زندگی ازطریق میانجیگری امیدواری |
576/0 |
369/0 |
627/0 |
0001/0 |
P<05 p<01
مطابق با شکل ۲، 27 درصد از پراکندگی متغیر سلامت عمومی با علائم روانشناختی و جسمانی اضطراب کرونا و امیدواری و 39 درصد از پراکندگی متغیر کیفیت زندگی با علائم روانشناختی و جسمانی اضطراب کرونا و امیدواری توضیح داده میشوند؛ ازاینرو، دو فرضیۀ مربوط به مسیرهای غیرمستقیم تأیید شد.
شکل 2. مدل نهایی آزمونشده به همراه آمارههای پیشبینی استانداردشده
Figure 2. Final model tested with standardized forecast statistics
بحث
بیماری همهگیر کرونا تأثیری چندبعدی بر زندگی انسانها دارد که یکی از آن ابعاد، جنبۀ روانشناختی این پدیده است. بدین ترتیب، مطالعۀ حاضر تأثیر این پدیده بر بعد روانشناختی را مطالعه کرد. هدف از پژوهش حاضر، بررسی تأثیر اضطراب دچارشدن به ویروس کرونا بر سلامت روان و کیفیت زندگی با میانجیگری امیدواری بود. یافتهها نشان دادند اضطراب دچارشدن به ویروس کرونا بر سلامت روان تأثیر منفی معناداری دارد. این یافته با مطالعات علیزاده فرد و صفارینیا ((2020، استیوزند و همکاران (2020) ، شانگ و همکاران (2019)، احمد و همکاران(2020) ، لی و همکاران(2020) ، دوآن و همکاران(2020) مبنی بر تأثیرگذاری کووید ۱۹ و اضطراب ناشی از آن بر سلامت روان همخوانی دارد. با توجه به اینکه سلامت جسمانی و سلامت روانشناختی بهویژه در شرایط شیوع و پیشروی بیماری و مرگومیر ناشی از آن، با یکدیگر ارتباط دارند و بر یکدیگر تأثیر متقابل میگذارند (Hernandez et al., 2017)، تهدیدشدن با هر عاملی که سلامت جسمانی فرد را به مخاطره میاندازد، بر سلامت روانشناختی تأثیر میگذارد. اضطراب کرونا تهدیدی است که فرد در رابطه با سلامت جسمانی خود ادراک میکند. بدین ترتیب، هرچه میزان این تهدید بیشتر باشد، بر سلامت روانشناختی فرد بیشتر تأثیر میگذارد و موجب بروز انواع نشانههای روانشناختی ازجمله اضطراب، افسردگی و سایر نشانهها میشود (Stevesand et al., 2020).
یافته دیگر پژوهش نشان داد اضطراب دچارشدن به ویروس کرونا بر کیفیت زندگی تأثیر منفی معناداری دارد. این یافته با مطالعات سارین و همکاران(2006) و ویتهاور و همکاران(2014) تطابق دارد که نشان میدهند اختلالات اضطرابی با کیفیت زندگی مرتبطاند. همچنین، با نتیجۀ مطالعه پینگ و همکاران(2020) مبنی بر تأثیرگذاری همهگیری کووید ۱۹ بر کیفیت زندگی مرتبط با سلامت، همخوانی دارد. این یافته با مطالعات شیاوی و همکاران (۲۰۲۰) مبنی بر تأثیر منفی همهگیری کووید ۱۹ بر کیفیت زندگی زنان و زومالهیتو و همکاران(2020) مبنی بر تأثیر منفی همهگیری کووید ۱۹ بر کیفیت زندگی بیماران آرتریت روماتوئید همخوانی دارد. همانطور که گفته شد کیفیت زندگی مفهومی است که شامل ابعاد سلامت جسمانی، سلامت روانشناختی، روابط اجتماعی و محیط میشود و همه این ابعاد به همراه یکدیگر بر کیفیت زندگی اثر میگذارند (WHOQOL Group, 1998). همهگیری کووید ۱۹ همزمان بر تمام این ابعاد تأثیر گذاشته است؛ بدین صورت که تهدیدی برای سلامت جسمانی تلقی میشود و به موجب این تهدید بر سلامت روانشناختی تأثیر میگذارد. همچنین، روابط اجتماعی تغییر کرده است؛ زیرا افراد مجبورند برای حفظ سلامتی خود از یکدیگر فاصله بگیرند. لزوم این فاصلهگذاری ماهیت روابط را نیز متحول ساخته است؛ زیرا روابط نزدیک و حضوری جای خود را به روابط راه دور و مجازی داده است. همچنین، تأثیرات پیشبینینشدهای نیز بر محیط گذاشته است؛ مانند تأثیر بر صنعت، تجارت، سفرهای جهانی، کشاورزی و غیره. بدین ترتیب، همهگیری کووید ۱۹ با تأثیر گسترده بر تمام این حوزهها به میزان بسیار زیادی بر کیفیت زندگی تأثیر گذاشته است.
یافته دیگر پژوهش نشان میدهد امیدواری بر سلامت روان تأثیر مثبت معناداری دارد. این یافته با مطالعات جرارد و بوس (2015)، واینبرگ و همکاران (2016)، پلیگینگ و همکاران (2019)، لوکاس و همکاران (2019) مبنی بر رابطه مثبت میان امیدواری با سلامت روانشناختی همخوان است. اشنایدر برای امید دو مؤلفۀ قدرت اراده و قدرتیافتن مسیر را تعریف میکند Snyder, 1991, 1994)). فرد امیدوار در راه هدف حرکت میکند و اگر مانعی برای رسیدن به هدف باشد، مسیرهای جایگزین را پیدا میکند. رسیدن موفقیتآمیز به هدف، هیجانات مثبت را فرا میخواند و شکست در دستیابی به هدف باعث هیجانات منفی میشود Snyder, 2002))؛ بنابراین، فردی که امیدوار است هیجانات مثبت بیشتری را تجربه میکند؛ زیرا تجارب موفقیتآمیزی را از سر گذرانده است و این هیجانات مثبت موجب میشود فرد به لحاظ ذهنی و روانشناختی، کمتر در معرض مسائل روانشناختی قرار گیرد. همچنین، وقتی فرد موانع رسیدن به هدف را بررسی و مسیرهای جایگزین را اعمال میکند، به این معناست که احتمالاً او قادر است راهبردهای مقابله با موانع را نیز پیدا کند (Snyder, 1991) و در این صورت، فشارهای روانی کمتری تجربه خواهد کرد.
یافته بعدی پژوهش نشان داد امیدواری بر کیفیت زندگی تأثیر معناداری دارد. این یافته با مطالعات لوکاس و همکاران (2019)، بالیجانی و همکاران(2019), Balijani et al. (2014), Ghezelsfloo 2013) مبنی بر وجود رابطه مثبت میان امیدواری و کیفیت زندگی مطابقت دارد. امید یک مکانیسم مقابلۀ قدرتمند است که به تحمل وضعیتهای سخت کمک میکند. فردی که امید بالاتری دارد، رویکرد مثبتی نسبت به آینده دارد و درنتیجه، سازگاری او در شرایط دشوار نیز بیشتر میشود. بهعلاوه امید بهعنوان یک منبع درونی عمل میکند که به افراد کمک میکند تا با پریشانی روانشناختی کنار بیایند و کیفیت زندگی بهتری داشته باشند.
یافته نهایی پژوهش نشان داد امیدواری نقش اضطراب دچارشدن به ویروس کرونا بر سلامت روان و کیفیت زندگی را میانجیگری میکند. به عبارتی، امیدواری با کاهش اضطراب بر ارتقای سلامت روان و کیفیت زندگی اثرگذار است. این یافته با مطالعاتی همخوانی دارد که نشان میدهد امیدواری میتواند در روابط میان متغیرهای مختلف مانند انگ اجتماعی و کیفیت زندگی (Mashiach et al., 2013) تابآوری و آسیبپذیری روانشناختی با سلامت ذهنی (Satichi, 2016) نقش میانجیگر ایفا کند. افزایش ناامنی و تهدیدی مانند ویروس کرونا رویکرد فرد نسبت به آینده را تغییر میدهد؛ برای مثال، تهدید سلامتی، تغییرات شغلی، فشار اقتصادی، تضعیف روابط اجتماعی و مسائل اینچنینی به میزان زیادی بر سلامت ذهنی افراد اثر میگذارد؛ زیرا باعث میشود فرد موانعی جدی بر سر راه اهدافش ببیند. وقتی فرد امید دارد، یعنی خود را در برطرف کردن موانعی که بر سر راه اهدافش وجود دارد، توانمند میبیند و انتظارات مثبتی نسبت به آینده دارد؛ بنابراین، وقتی در شرایط سختی همچون تهدید کرونا قرار میگیرد، میتواند راههای جایگزین برای رسیدن به اهدافش پیدا کند. بدین ترتیب، امیدواری باعث میشود فرد بتواند با شرایط سخت ناشی از کرونا سازگار شود و بهصورت مؤثر با مسائل مقابله کند؛ درنتیجه، اضطراب کمتر و پریشانی روانشناختی کمتری را تجربه خواهد کرد و کیفیت زندگی بهتری خواهد داشت.
این پژوهش تأیید کرد اضطراب دچارشدن به بیماری کووید 19 با میانجیگری امیدواری قادر است بر سلامت روان و کیفیت زندگی اثر بگذارد و نتایج بهدستآمده از پژوهش حاضر و یافتههای پیشین بیانکنندۀ نقش مؤثر اضطراب دچارشدن به بیماری کووید 19 و امیدواری بر سلامت روان و کیفیت زندگی است. از محدودیتهای این مطالعه، طرح پژوهش همبستگی است؛ بنابراین، نمیتوان رابطه علت و معلولی بین متغیرها در نظر گرفت. یافتههای این پژوهش به روش نمونهگیری دردسترس حاصل شده و صرفاً شامل کاربران فضای مجازی بوده است؛ بنابراین، باید در تعمیم نتایج محتاط بود. با توجه به اینکه یافتههای پژوهش براساس پرسشنامه کسب شده است، امکان سوگیری در پاسخها وجود دارد. براساس یافتههای مطالعۀ حاضر، پیشنهاد میشود در مداخلات پیشگیرانه و درمانی مربوط به تأثیرات روانشناختی دچارشدن به بیماری کووید 19، متخصصان و سیاستگذاران، به نقش بااهمیت امیدواری بهعنوان راهبردی مؤثر در کاهش اضطراب توجه خاص داشته باشند. همچنین، به محققان پیشنهاد میشود نقش عوامل میانجیگر دیگری مانند اضطراب آینده، اضطراب مرگ و تابآوری را که با اضطراب دچارشدن به بیماری کووید 19 رابطه نزدیکی دارند، مطالعه کنند و ترکیب این مؤلفهها را در پژوهشهای مربوط به سلامت روان و کیفیت زندگی بررسی کنند که طیبعتاً به طراحی مداخلات دقیقتر منجر خواهد شد.
[1]. covid-19
[2]. health anxiety
[3]. hypochondriasis
[4]. quality of life
[5]. hope
[6]. corona disease anxiety scale
[7]. general health questionary
[8]. world health organization quality of life
[9]. Snyder hope scale
[10]. maximum likelihood
)
