The effect of spiritual intelligence on quality of sleep and attention of skilled volleyball players

توجه به عنوان یک پیش­نیاز شناختی برای اجرای موفقیت­آمیز در ورزش حیاتی است. پژوهشگران مشاهده کرده­اند که نداشتن توجه و تمرکز دلیل اجرای ضعیف گروهی از ورزشکاران است. دوندة دوی صد متری که به خاطر خستگی تمرکز کافی روی شلیک تپانچه ندارد، بازیکن بسکتبالی که در خط پرتاب آزاد به خاطر صدای تماشاگران گیج شده­است و یا بازیکن منطقة دفاع فوتبال که به خاطر پیچیدگی عملکرد حریف تمرکز خود را از دست داده­است، همگی نمونه­هایی از اجرای ناموفق ورزشکاران به دلیل عدم تخصیص توجه است (سینگر، هاسن بلاس و جانل، 2001).

«توجه» به تسلط ذهن بر یک چیز، از بین چند چیز ممکن وهمزمان یا به عبارت دیگر به یک فکر از زنجیره­ای از افکار گفته می­شود (اشمیت و لی، 1999). از آن­جایی که توجه یکی از مهم­ترین محدودیت­های اثرگذار بر اجرا و یادگیری انسان است(مگیل، 1998/ 1384 ترجمه واعظ­موسوی و شجاعی)مورد تأکید پژوهشگران قرار گرفته است. شواهد پژوهشی نشان می­دهد که توجه دارای همبسته­های متعددی نظیر انگیزش، اعتماد به­نفس، اضطراب، خستگی (واعظ­موسوی و مسیبی، 1386) و کیفیت خواب (فسنقری، سلطانیان و ابراهیمی، 1393) است که این همبسته­ها خود نیز با یکدیگر مرتبطند. افرادی که انگیزش و اعتماد به نفس بالاتری دارند، توجه بهتری هم دارند بالعکس خستگی، عدم کنترل باورهای ناکارآمد و اضطراب و همین­طوراختلالات خواب بر توجه اثر معکوس دارد.  به عبارت دیگر افرادی که باورهای ناکارآمد بیش­تری دارند، اضطراب بیش­تری را تجربه می­کنند (ابراهیمی، نشاط دوست، کلانتری، مولوی و اسدالهی، 1386).اضطراب یکی از مهم­ترین عوامل مختل­کنندة خواب است(لما و همکاران، 2012). اختلالات خواب به نوبة خود منجر به خواب­آلودگی در طول روز و کاهش عملکرد شناختی (تغییر در ادراک[1]، توجه[2]، حافظه[3]) و حرکتی می­شود (آندراد، بویلاکو، کومبرا، پریا و برانت، 2016، برانت، بویلاکو و آندراد، 2017). یافته­های مطالعة جرایا، جرایا، چتوری، سوسی و چماری (2012) نشان داده­است که محرومیت از خواب اثر قابل توجهی بر زمان واکنش و توجه دروازه­بانان هندبال دارد. فسنقری و همکاران (1393) هم بیان کردند که محرومیت از خواب بر توجه ورزشکاران تأثیرگذار است و موجب کاهش عملکرد شناختی ورزشکاران و در نهایت تنزل عملکرد ورزشی آنها می­شود.­جو، یون، کو، کیم و هانگ (2012)گزارش کرده­اند که کمبود خواب، حافظه و توجه را کاهش داده و بر میزان هورمون­های استرس (کورتیزول، اپی­نفرین و نوراپی­نفرین) تأثیر می­گذارد. دینگز (2001) نیز اذعان داشته­است که کمبود خواب باعث اختلال در هومئوستاز و عملکرد آنابولیک مغز می­شود. پژوهشگران نشان داده­اند که فعالیت مناطقی از مغز همچون قشر پری­فرونتال و تالاموس تحت تأثیر کیفیت خواب است(توماس و همکاران، 2000). قشر پری­فرونتال شامل اتصال مناطق ادراکی، حرکتی و لیمبیک (کناری) است و با میزان توجه ارتباط دارد. تالاموس نیز با گوش­به­زنگی و انگیختگی مرتبط است. میزان توجه  با تغییر سطح انگیختگی تغییر می‌کند(ولکو و همکاران، 1995).

یکی از متغیرهای دیگری که ممکن است بر "توجه" اثر بگذارد، هوش معنوی است. پژوهش­های اخیر نشان داده­است، کسانی که هوش معنوی بالاتری دارند، باورهای ناکارآمد کمتری دارند (معلمی، 1389) و بهتر می­توانند اضطرابشان را کنترل کنند (موسوی­مقدم، هوری، امیدی و ظهیری خواه، 1394،نورزاد قراملکی، میرنسب، غباری بناب و هاشمی،1390، خرمی­راد، ارسنگ، احمری، دهقانی، 1392، میشرا و واشیست، 2014)، تاب­آوری بیش­تری دارند (خدابخشی کولایی، حیدری، خوش­کنش و حیدری،1392)،مثبت­نگرترند (حسن­زاده، یدالله­پور، فاضلی­کبریا، یمین­فیروز و قلی­نیاآهنگر، 1393، امیریان و فضیلت­پور، 2016)، شادمان­ترند  وعزت نفس بالاتری دارند (امیریان و فضیلت­پور، 2016).از آنجایی که عزت نفس و میزان کنترل اضطراب  از همبسته­های مهم توجه هستند (واعظ­موسوی و مسیبی، 1386) این احتمال هست که هوش معنوی نیز بر توجه اثر بگذارد.

هوش معنوی[4]، به توانایی به­کارگیری معنویت در جهت حل مسائل روزمره و فرایند دستیابی به هدف اطلاق می­شود (ایمونز، 2000).افرادی که دارای هوش معنوی بالاتری هستند در زمان بحران با توکل به یک نیروی بالا و ورا، قدرت تحلیل بهتری دارند و فشار روانی را  بهتر تحمل می­کنند (غباری­بناب،سلیمی،سلیمانی و نوری­مقدم، 1386). این هوش به فرد دیدی کلی در مورد زندگی می­دهد و زیربنای باورهای فرد است (مک­شری، دراپر و کندریک، 2002). از دیدگاه وگان هوش معنوی مکانیسمی است که کیفیت زندگی افراد را بهبود بخشیده و بر درک انسان­ها از وقایعی مثل سلامتی یا بیماری و وقایع غم­انگیز اثر می­گذارد (وگان، 2002). گال و همکاران (2005)اشاره کرده­اند که هوش معنوی باعث کاهش استرس، اضطراب، افسردگی و متعاقباً بهبود سلامت روان می­شود.

با مرور پژوهش­های گذشته که به تعدادی از آن­ها در پاراگراف­های قبل اشاره شد می­توان به این نتیجه رسید که از یک­سوی هوش معنوی باعث بهبود کنترل استرس (بیرامی، موحدی و موحدی،1392) و اضطراب (خرمی­راد و همکاران، 1392) می­شود و از سوی دیگر، کنترل اضطراب باعث افزایش آرامش و بهبود کیفیت خواب می­شود (رومین، روبی، دیموک، هاسون و پیلینگ، 2016)و بهبود کیفیت خواب هم باعث بهترشدن توجه می­شود.

شکل 1. الگوی نظری پژوهش در باب رابطة هوش معنوی با کیفیت خواب و توجه

در الگوی معرفی شده در شکل (1)، چنین فرض شده که هوش معنوی پیش از این­که به طور غیر مستقیم با توجه ارتباط برقرار سازد، ابتدا موجب بهبود کیفیت خواب می­شود و به طور غیر مستقیم موجب افزایش توجه می­شود.

علی­رغم منطق نظری روشن برای رابطة با واسطه (کیفیت خواب) بین هوش معنوی با توجه، مطالعات نشان می­دهندکه در حوزة هوش معنوی این روابط چندان مورد عنایت پژوهشگران قرار نگرفته­است. لذا برای به­دست­ آوردن بینشی عمیق­تر در این ارتباط، الگوی ساختاری رابطة هوش معنوی با توجه به در نظرگرفتن نقش میانجی­گری میزان کیفیت خواب به عنوان هدف اصلی پژوهش در نظر گرفته شد. بنابراین سؤال اصلی پژوهش به این صورت بوده­است که آیا هوش معنوی از طریق کیفیت خواب بر توجه تأثیر دارد؟ فرضیه­های پژوهش نیز به شرح ذیل بوده­است.

فرضیة اول: هوش معنوی  بر کیفیت خواب تأثیر مستقیم دارد.

فرضیة دوم: کیفیت خواب بر توجه تأثیر مستقیم دارد.

فرضیة سوم: هوش معنوی  بر توجه به­طور غیر مستقیم از طریق کیفیت خواب تأثیر دارد.

روش

روش پژوهش، جامعه آماری و نمونه: پژوهش حاضر توصیفی و از نوع همبستگی است. شرکت­کنندگان این پژوهش را 116 نفر (76 دختر، 40 پسر) ازوالیبالیست­های شهرستان مبارکة اصفهان (89 نفر دختر، 43 نفر پسر) با دامنة سنی 18-22 سال تشکیل می­دادند که به صورت دردسترس از بین والیبالیست­های شرکت­کننده در مسابقات منطقه­ای انتخاب شدند. شرکت­کنندگان به پرسش­نامه­های پژوهش و آزمون توجه ماریشوک (به نقل‌ از بهرامی، میناسیان و چلونگریان، 1392)پاسخ دادند.

ابزار سنجش: ابزارهای مورد استفاده در این پژوهش عبارت بودند ازپرسش­نامة هوش معنوی[5]، پرسش­نامةکیفیت خواب پیتزبورگ[6] و آزمون توجه ماریشوک که در ذیل به آن­ها اشاره شده­است. پرسش‌نامة هوش معنوی درسال 1387 توسط عبدالله­زاده، کشمیری و عرب­عامری ساخته و روی دانشجویان هنجار شده­است. روایی محتوایی این پرسش­­نامه توسط متخصصان تأیید شده­است و روایی سازة آن نیز با استفاده از تحلیل عامل سنجیده و دو عاملی گزارش شده­است. عامل اول " درک و ارتباط با سرچشمه هستی " با 12 گویه وعامل دوم " زندگی معنوی با اتکاء به هستة درونی "با 17 گویه به دست آمده­است. پایایی آزمون نیز  به روش آلفای کرونباخ 89/0  به دست آمده­است. این آزمون بر اساس طیف پنج درجه­ای لیکرت (گزینه کاملاً مخالفم =1، مخالفم =2،تا حدودی= 3، موافقم=4، کاملاً موافقم= 5) نمره­گذاری می شود. دامنة نمرات بین 29 تا 145 می­باشد.

پرسش­نامة کیفیت در مؤسسة روان­پزشکی پترزبورگ ساخته شد (به نقل از شهبازی و همکاران، 1394). این پرسش­نامه در اصل دارای 9 گویه است اما چون سؤال 5 خودش شامل 10 گویة فرعی است، بنابراین کل پرسش­نامه دارای 19  ماده است که در یک طیف لیکرت چهار درجه­ای از صفر تا سه نمره­گذاری می­شود. این پرسش­نامه دارای 7 زیرمقیاس است که عبارتند از کیفیت ذهنی خواب، تأخیر در به خواب رفتن، مدت زمان خواب، میزان بازدهی خواب، اختلالات خواب، استفاده از داروهای خواب­آور و اختلالات عملکردی روزانه. جمع کل نمرات مقیاس بین صفر تا 21 است. نمره 0- 5 به معنی کیفیت خواب خوب، 6- 10 دارای کیفیت خواب نسبتاً پایین و 11- 15 دارای کیفیت خواب پایین و 16- 21 خیلی پایین می باشد. همسانی و ضریب آلفای کرونباخ این پرسش­نامه در تحقیقات خارجی، برای هفت مؤلفة آن 83/0 بوده­است که نشان از بالابودن اعتبار آن دارد. در داخل کشور، این پرسش­نامه ابتدا به­وسیلة محققین به­فارسی ترجمه و مجددأ به منظور تأیید صحت آن به­انگلیسی برگردانده شده­است و روایی و پایایی آن مورد تأیید قرار گرفته و ضریب آلفای کرونباخ 78/0 تا 82/0 گزارش شده­است (به نقل از شهبازی و همکاران، 1394).

آزمون توجه ماریشوک: یکی از آزمون­هایی است که ماریشوک (1995، ﺑﻪنقل از بهرامی، میناسیان، چلونگریان، 1392)روان­شناس ورزش روسی به منظور انتخاب ورزشکاران تیم­های مختلف برای شرکت در المپیک 1996 آتلانتا استفاده کرد(ﺑﻪنقل از بهرامی و همکاران، 1392).آزمون شامل جدولی 7×7 است که خانه­های آن از دو رنگ سیاه (تیره) و قرمز تشکیل شده­اند. در هر یک از مربع‌های قرمز جدول اعداد از 1 تا 25 در کنار یکی از حروف الفبا قرار دارند و در خانه‌های سیاه جدول اعداد از 1 تا 24 در کنار حروف الفبا قرار دارند و در دو مرحله اجرا می­شود. در مرحلۀ اول شرکت­کنندگان باید در موقعیت عادی (بدون محرک مزاحم) اعداد و حروف را از مربع‌های قرمز جدول به ترتیب از یک تا 25 و سپس اعداد و حروف خانه‌های سیاه جدول را از مربع‌های 24 تا یک به ترتیب مرتب نماید. در مرحلۀ دوم محرک­های مزاحم و مخل شنوایی و بینایی مانند سر و صدا در محیط وارد می­شود تا حواس شرکت­کننده پرت شود و شرکت­کننده مجدداً در این وضعیت آزمون را تکرار می کند. زمان آزمون در هر مرحله 5 دقیقه است و بین هر مرحله شرکت­کنندگان 5 دقیقه استراحت میکنند. در حین آزمون، باقیمانده زمان به شرکت­کننده از طرف آزمونگر گفته می­شود و 30 ثانیۀ پایانی هر مرحله به شرکت­کننده یادآوری می­شود. این آزمون در سال 1995  در روسیه هنجاریابی گردید و روایی و پایایی آن تأیید شد. روایی و پایایی آزمون توجه بر اساس جدول سیاه و قرمز به ترتیب 84/0 و 86/0 است که این میزان نشان­دهندة درجة بالایی از روایی و پایایی آزمون است (ﺑﻪنقل از بهرامی و همکاران، 1392). همچنین بهرامی و همکاران (1392) روایی و پایایی این آزمون را برای ورزشکاران ایرانی مناسب گزارش کردند.

روش اجرا و تحلیل: روش جمع­آوری داده­ها، شامل جمع­آوری پاسخ­های ارائه­شده به پرسش­نامه­های پژوهش بود. بدین صورت که محقق پس از توضیحات لازم در مورد هدف پژوهش، از ورزشکاران درخواست کرد که پرسشنامه­ها را مطالعه و نظر خود را با علامت­زدن یکی از گزینه­ها بیان کنند و بعد از آن از ورزشکاران درخواست شد که در مکانی خلوت و ساکت به مدت 5 دقیقه آزمون توجه را انجام دهند (نوشتن اعداد و حروف داخل مربع‌های قرمز از1 تا 25 و مربع‌های مشکی از 24 تا 1). سپس 5 دقیقه استراحت داده شد و ورزشکاران در مکانی شلوغ و پر از هیاهو به آزمون توجه به مدت 5 دقیقه پاسخ دادند. از نمرة توجه بدون محرک مزاحم و توجه با محرک مزاحم، میانگین گرفته شد و به عنوان نمرة توجه در نظر گرفته شد. برای تحلیل داده­ها از ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل مسیراستفاده­ شد.

یافته­ها

از 116 نفر شرکت­کنندة پژوهش، 40 نفر یا به عبارتی 5/34 درصد را پسران و تعداد 76 نفر معادل 5/65 درصد مابقی را دختران تشکیل می­دادند. دامنة سنی شرکت­کنندگان 18-22 سال بود و سابقة شرکت در مسابقات منطقه­ای والیبال را داشتند. الگوی پیشنهادی اولیه (شکل 1 را نگاه کنید) با استفاده از الگوسازی معادله ساختاری مورد بررسی قرار گرفت. یک الگوی مناسب از لحاظ شاخص­های برازش باید دارای خی­دو­ غیر معنادار، نسبت خی­دو به درجه آزادی کمتر از 3، شاخص نیکویی برازش و برازش تطبیقی بیش­تر از 95/0، شاخص برازش افزایشی بزرگتر از 9/0، ریشة میانگین مجذورات باقی­مانده کوچکتر از 05/0 و تقریب ریشة میانگین نجذورات خطا کوچکتر از 08/0 باشد (میزر، گامست و گوارینو، 2006 به نقل از گل‌پرور و میرزایی، 1395). در جدول (1) نتایج الگوسازی معادله ساختاری آمده­است.

جدول1. بررسی شاخص‌های مناسب بودن مدل

شکل2.  الگوی ساختاری نهایی پژوهش