Document Type : Research Paper
Authors
1 M.A. in Clinical Psychology, Faculty of Psychology and Education, Department of Clinical Psychology, Semnan University, Semnan, Iran
2 - Assistant Professor, Faculty of Psychology and Education, Department of Clinical Psychology, Semnan University, Semnan, Iran
3 Assistant Professor, Faculty of Psychology and Education, Department of Educational Psychology, Semnan University, Semnan, Iran
Abstract
Keywords
در دوران بلوغ به دلیل رشد سریع، ظهور مسئولیتهای جدید و نیاز به ایجاد هویت و همچنین با توجه به اینکه نوجوانان در این دوره فعال، هدفمند، گریزان از دلبستگی بین خود و والدینشان میشوند؛ مجموعه پیچیدهای از تعارضات و آشوبهای روانی در افراد به وجود میآید. به همین دلیل نوجوانان بیش از هر دوره دیگری در معرض خطر هستند و اگر در این دوره به نیازهای آنان توجه نشود ممکن است در آنها احساس بیارزشی ایجاد شود. بنابراین نوجوانان باید مجهز به توانمندیهایی باشند که به یاری آنها بتوانند این دوره را پشت سر گذاشته و به بزرگسالانی با سلامت روانی و کارا برای جامعه تبدیل شوند. با ظهور روانشناسی مثبت، به شادکامی در سنین مختلف توجه زیادی شده است (کار، ترجمه شریفی، نجفی زند و ثنایی، 1385) زیرا شادکامی نقش کلیدی و مهمی در پیشبینی سلامت جسمی و روانی اشخاص ایفا میکند ( لو، وانگ، لی و ژانگ، 2014). شادکامی از این جنبه حائز اهمیت است که آشکار شده است که به طور تجربی با پیامدهای فردی، اجتماعی، روانشناختی، جسمانی و رفتاری مثبت مرتبط است (داینر و چان، 2011). بنابراین شادکامی نه تنها خود یک هدف ارزشمند است بلکه بر دیگر جنبههای مهم زندگی نیز تاثیر میگذارد (داینر و ریان، 2009). شادکامی در بین نوجوانی و بزرگسالی متفاوت است (اوهیگینز، سیکس میت و گابهین، 2010) و مهم است که عوامل مرتبط با شاکامی در نوجوانی بررسی شود (چابلین، 2009؛ اوهیگینز، سیکس میت و گابهین، 2010). شادکامی و عوامل مرتبط با آن در سنین نوجوانی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در مورد شادکامی نوجوانان دانش بیشتری مورد نیاز است (ماهون و یارچسکی، 2002) زیرا تحقیق در مورد شادکامی نوجوانان دانش مهمی را درباره ادراکات نوجوان از زندگی به عنوان یک کل و اطلاعات اساسی درباره تحول در چرخه عمر فراهم میکند (موکنس و همکاران، 2013). از جمله توانمندیهای مهم در دوره نوجوانی مجموعهای از توانمندیهای روانشناختی است که تحت عنوان سرمایههای روانشناختی مثبت[1] شناخته میشوند. سرمایههای روانشناختی مثبت یک حالت روانشناختی مثبت به زندگی و شامل تابآوری[2]، امید[3]، خوشبینی[4] و خودکارآمدی[5] است (لوتانز، یوسف و آوولیو، 2007). تابآوری به عنوان توانایی یک فرد برای سازگاری موفقیتآمیز با سختی، و ایجاد شایستگی اجتماعی/ هیجانی و تحصیلی علیرغم مواجهه با مشکلات زندگی تعریف شده است (لاندبورگ و ویلیامز، 2011).تابآوری به عنوان کمککنندهی فرایند تحول مثبت نوجوانی است. این موضوع نشاندهنده اهمیت متغیر تابآوری در تحول مثبت در طی دوران نوجوانی است (لی و همکاران، 2012). افراد تابآور میتوانند شبکه اجتماعی قوی به وجود آورند (نعمتی و مهدی پورمرالانی، 2016؛ ساگون و دی کارولی، 2014). سبک مقابلهای افراد نیز با تابآوری آنها مرتبط است (بیتسیکا، شارپلی و پیترز،2010؛ ضیائیان، آنستیس، آنتونیو، باقرست و ساویر، 2012). لوور (2014) بین تابآوری و شادکامی به رابطه مثبت و معناداری دست یافت. رابطه شادکامی و تابآوری در مطالعات قبلی بندرت مورد توجه قرار گرفته است اما برخی شواهد حاکی از رابطه مثبت معنادار تابآوری و بهزیستی هستند (اسکولوونو،2010، 2013، کریستوفر و کولیگ، 2000، کوتو، کولر و نوو، 2011، سوری، حجازی و سورینژاد، 1393).
خوشبینی یکی دیگر از سرمایههای روانشناختی مثبت است. شییر و کارور (1985) خوش بینی را «اعتقاد به اینکه در آینده رویدادهای خوب بیشتر از رویدادهای بد اتفاق خواهند افتاد» تعریف کردهاند. بنابراین خوشبینی گرایشی به عنوان صفتی واحد روی پیوستار دو قطبی قرار میگیرد که در یک انتها خوشبینی و در انتهای دیگر بدبینی قرار دارد (برایانت و ونگروس، 2004). کارور، شییر و سیجراستروم (2010) این احتمال را مطرح میکنند که خوشبینی، تابآوری فرد در برابر حوادث تنشزای زندگی را افزایش میدهد. به علاوه افراد خوشبین رفتارهای مواجههای مؤثرتر، روابط اجتماعی بهتر و با ارزشتر، انعطافپذیری بالاتر و بهزیستی ذهنی و جسمی بیشتری را نسبت به بدبینها نشان میدهند (لائو و همکاران، 2014). شواهد حاکی از ارتباط مثبت و معنادار خوش بینی و شادکامی است (کیانزاد، کجباف و فیاضی، 2016، اروزکان، دوگان و ادیگازل، 2016؛ یهو، چنگ و چنگ، 2010؛ کرسی و پانوار، 2016؛ کارور، شی یر و سگرستروم، 2010؛ دکانتایت و زاکاسکین، 2012، جوشن لو، پارک و پارک، 2017).
امید یکی دیگر از سرمایههای روانشناسی مثبت است.امید یک حالت انگیزشی مثبت با در نظر گرفتن اهداف روشن برای زندگی است. در امیدواری از یک سو انگیزه خواستن یا اراده برای حرکت به سوی اهداف و از طرف دیگر بررسی راههای مناسب برای حصول اهداف نهفته است (اشنایدر، 2000). نتایج تحقیق ماتیو، دانینگ، کواتس و ولان (2014) نشان داد که داشتن امید در افراد باعث به وجود آمدن سازگاری بهتر در شرایط مختلف زندگی میشود. افراد امیدوار به طور اساسی میتوانند اهداف و خواستههایشان (تحصیلی، خانوادگی، زندگی عاطفی) را تغییر دهند. امیدواری با خودکارآمدی و خوشبینی مرتبط است (فلدمن و کوباتو، 2014). ساریکام (2015) در پژوهشی بین امید و شادکامی به رابطه مثبت معناداری دست یافت. امید همچنین رابطه مثبت معناداری با بهزیستی روانشناختی (ماگالیتا و اولیور، 1999) و رضایت از زندگی (وونگ و لیم، 2009) دارد. خودکارآمدی نیز از دیگر سرمایههای روانشناسی مثبت است. خودکارآمدی یک منبع فردی و کلیدی مهم در تحول، سازگاری و تغییر فردی است و به معنای داوری فرد دربارة توانمندیهایش برای سازماندهی و مدیریت موقعیتهای مختلف زندگی است (لیم و همکاران، 2008؛ شوارزر و لوزینسکا، 2007). شواهد حاکی از ارتباط مثبت معنادار خودکارآمدی و شادکامی است (عبدل - خالق و لستر، 2017؛ آدیمو و ادلیه، 2008).
نوجوانان برای عبور از بحرانها علاوه بر این که خود باید توانمندیهایی را به همراه داشته باشند، نیازمند دریافت کمک از اطرافیان خود به خصوص اعضای خانواده هستند تا در این مسیر آنها را همراهی و هدایت کنند. علاوه بر سرمایههای روانشناختی مثبت عملکرد خانواده نیز به عنوان یک متغیر اثرگذار در این زمینه، نقش بسیار برجستهای در تجربه احساسات مثبت و حالات روانی اعضای آن، خصوصاً نوجوانان دارد. اعضای خانواده در ایفای نقش، تسهیل ابراز و فهم هیجانی و ارتباطات یکدیگر نقش مهمی دارند (قمری، 2012، فرید، رابنستین، دریانانی، اوبینو و آلوی، 2016؛ فردریکسون، 2001). لو و لین (1998) بدین نتیجه دست یافتند که نقشهای خانوادگی پیشبینیکننده شادکامی هستند. بوتها و بویسن (2013) نیز بین عملکرد خانواده و شادکامی به رابطه مثبت و معناداری دست یافتند. نوع فرزندپروری نیز که در بطن خانواده است با شادکامی مرتبط است (چان و کو، 2009؛ کریپس و زیرومسکی، 2009؛ دبیری، دلاور و صرامی، 1390). ادراک نوجوان از عملکرد خانواده نیز با سازگاری مرتبط است (ساقی و رجایی، 1388). مطالعات پژوهشگرانی همچون سانتوس، ماگرامو، کوآن و پات (2014)؛ رضاپور، قیصری، رضاپور و محمودی (2014) و مژدگان، مقیدی و احقر (2013) نشان داده است که شادکامی با خودکارآمدی، امید، تابآوری و عملکرد خانواده در ارتباط است. نجفی، احدی، سهرابی و دلاور (1394) بین خودکارآمدی و امید با رضایت از زندگی در افراد جوان و میانسال به رابطه مثبت معناداری دست یافتند. طبق تعریف آرگیل [6]و کروسلند[7] (آرگیل و کروسلند، 1987 به نقل از نجفی، دهشیری، محمدیفر، دبیری و جعفری، 1391) شادکامی شامل فراوانی و درجه عاطفه مثبت یا احساس خوشی، میانگین سطح رضایت در طول یک دوره و نداشتن یک احساس منفی است. یکی از موضوعات مرتبط با شادکامی وجود شبکه حمایتی است، به این دلیل مایرز و داینر[8] (مایرز و داینر، 1995؛ به نقل از پیرنیا، 1393) باور دارند که افراد شادکام کسانی هستند که در پردازش اطلاعات سوگیری دارند. یعنی اطلاعات را به گونهای پردازش و تفسیر میکنند که به شادکامی آنها میانجامد. بنابراین شادکامی مفهومی است که مولفههای هیجانی دارد و باعث میشود که فرد شادکام همواره از نظر خلقی شاد و خوشحال باشد. شادکامی مولفه اجتماعی نیز دارد که گسترش روابط اجتماعی را به دنبال دارد.
تحقیق در مورد شادکامی اخیراً توجه زیادی را به خود جلب کرده است (داینر، 2006). با توجه به اینکه نوجوانی شامل تغییرات سریع چندگانه تقریباً در هر جنبه از زندگی میشود (سالس و ایروین، 2002) و اینکه تحقیق در مورد شادکامی بیشتر روی بزرگسالان و کمتر روی دوره نوجوانی متمرکز شده است (چابلین، 2009؛ هولدر و کولمن، 2008) توجه به شادکامی نوجوانان بیش از پیش ضرورت مییابد. بر اساس موارد ذکر شده و اینکه در ایران با توجه به اهمیت خانواده تاکنون پژوهشی مبنی بر بررسی نقش سرمایههای روانشناختی مثبت و عملکرد خانواده در پیشبینی شادکامی نوجوانان انجام نشده است؛ بررسی این مقوله میتواند در اقدامات مدیریتی در مدارس در حوزه سلامت و شادکامی دانشآموزان کمک نماید. لذا هدف اصلی پژوهش حاضر تعیین نقش سرمایههای روانشناختی مثبت و عملکرد خانواده در پیشبینی شادکامی نوجوانان بود.سوال پژوهش عبارت بود از اینکه سهم سرمایههای روانشناختی مثبت و مولفههای عملکرد خانواده در پیشبینی شادکامی چقدر است؟
روش
روش پژوهش، جامعه آماری و نمونه: پژوهش از نوع توصیفی - همبستگی بود. جامعه آماری پژوهش شامل کلیه دانشآموزان دختر مقطع دبیرستان شهرستان فسا در سال تحصیلی 94-93 بود. نمونه آماری شامل 300 دانشآموز دبیرستانی مشغول به تحصیل در سال تحصیلی 94-93 شهرستان فسا بودندکه بر اساس جدول مورگان انتخاب شدند. روش نمونهگیری در این پژوهش، از نوع در دسترس بود.
ابزارسنجش: مقیاس تاب آوری کانر و دیویدسون[9]: این پرسشنامه را کانر و دیویدسون (2003) برای سنجش میزان تابآوری افراد تهیه کردهاند. این پرسشنامه 25 گویه دارد و در مقیاس لیکرت بین هرگز (با نمره صفر) و همیشه (با نمره پنج) پاسخ داده میشود. این مقیاس اگرچه سطوح مختلف تابآوری را میسنجد، ولی یک نمرة کل دارد. سامانی، جوکار و صحراگرد (1386) ضریب آلفای کرونباخ این پرسشنامه را برابر با 87/0 گزارش کردهاند. روایی سازه مقیاس از طریق تحلیل عاملی، بیانگر یک عامل عمومی با مقدار ارزش ویژه برابر با 64/6 بر اساس 26 درصد از واریانس کل مقیاس بوده است (سامانی و همکاران، 1386).
آزمون جهتگیری زندگی[10]:این پرسشنامه توسط شییر و کارور (1985) برای سنجش خوشبینی ساخته شد و آزمون جهت گیری زندگی نام گرفت. در ابتدا 12 گویه داشت. این 12 گویه شامل 4 گویه مثبت و 4 گویه منفی و4 گویه انحرافی بود. پس از بررسیها، گویههایی که با روانرنجوری همپوشی داشت حذف شدند و در نهایت شامل 6 گویه (4 گویه انحرافی هم دارد که در نمره گذاری وارد نمیشوند) است که سه گویه آن به صورت مثبت و سه گویه به صورت منفی طراحی شدهاند. نمره بالاتر نشان دهنده خوشبینی بیشتر است (به نقل از شوگرین، لوپز، وهمید، لیتل و پرس گرو، 2006). نمرات بالاتر در مجموع گویای گرایش بیشتر به انتظار نتایج مثبتتر در برابر نتایج منفیتر است. پاسخدهندگان درجه موافقت خود را با هر گویه با استفاده از مقیاس 5 درجهای لیکرت: (کاملاً مخالف با نمرهگذاری صفر تا کاملاً موافق با نمرهگذاری 4) نشان میدهند. پایایی بازآزمایی بعد از 4 ماه 68/0، یک سال60/0 و دو سال 56/0 بوده است (برایانت و کونگروس، 2004). در پژوهش کجباف، عریضی و خدابخشی (1385) ضرایب روایی همزمان بین مقیاس خوشبینی با افسردگی 65/0- و با خودتسلطیابی 72/0 گزارش شده است. همچنین ضریب پایایی آزمون 74/0 به دست آمده است. ضریب همبستگی حاصل از دو بار اجرا به فاصله 28 روز 87/0 به دست آمده است (کجباف و همکاران، 1385). روایی همگرای آن در ایران نیز توسط موسوی نسب و تقوی (1384) مورد تایید قرار گرفته است.
مقیاس خودکارآمدی عمومی[11]:این مقیاس ویرایش ایرانی مقیاس باورهای خودکارآمدی عمومی (نظامی و همکاران، 1996؛ به نقل از رجبی، 1385) است و دارای 10 گویه چهارگزینهای با دامنهای از 1 تا 4 است که کمینه و بیشینه آن 10 و 40 است. این مقیاس تا کنون به 28 زبان برگردانده شده است (شوارتزر و جروسالم، 1995). ضریب آلفای کرونباخ این پرسشنامه در ایران 87/0 (مظلومی محمودآباد، مهری و مروتی شریفآباد، 1385) و 82/0 (رجبی، 1385) به دست آمده است و تحلیل عاملی انجام شده در مطالعه اخیر هم، یک عامل کلی را نشان داده است. ضریب روایی همزمان برای مقیاس باورهای خودکارآمدی عمومی و عزت نفس روزنبرگ روی 318 نفر از پاسخگویان 30/0، روی دانشجویان روانشناسی شهیدچمران اهواز20/0 و روی دانشجویان روانشناسی دانشگاه آزاد مرودشت 23/0 گزارش شده است که همگی معنادار بودهاند (رجبی، 1385). در پژوهش نجفی و فولادچنگ (1386) ضریب آلفای کرونباخ 80/0 گزارش شده است.
مقیاس امید[12]: مقیاس امید بزرگسالان یک پرسشنامه خودگزارشدهی مشتمل بر 12 گویه است که توسط اشنایدر و همکاران در سال 1991 ساخته شده و ویژگیهای روانسنجی آن مورد تایید قرار گرفته است (اشنایدر و همکاران، 1991). پاسخدهندگان درجه موافقت خود را با هر گویه با استفاده از مقیاسی 4 درجهای (با نمرهگذاری 1: کاملاً درست تا 4:کاملاً غلط) نشان میدهند. چهار گویه انحرافی وجود دارد که در نمرهگذاری وارد نمیشوند. هشت گویه نمره امید کلی فرد را به دست میدهند که از 8 تا 32 متغیر است (لوپز، سیارللی، کافمن، استون و ویات، 2000). پایایی بازآزمایی در طی 10 هفته 82/ 0به دست آمده است (اشنایدر،2000). در ایران ضریب پایایی این مقیاس با استفاده از آلفای کرونباخ برای کل مقیاس86/0، برای تفکر عاملی 77/0 و برای راهبردها 79/0 گزارش شده است (کرمانی، خداپناهی و حیدری، 1390). بررسی روایی سازه با استفاده از تحلیل عاملی تاییدی نشان داد که مقیاس دارای ساختاری دو عاملی شامل تفکر عامل و راهبردها است. بررسی روایی همزمان با محاسبه همبستگی این مقیاس با مقیاس افکار خودکشی، حمایت اجتماعی ادراک شده و معنا در زندگی بیانگر رابطه منفی بین نمرات مقیاس امید با نمرات مقیاس افکار خودکشی و رابطه مثبت با نمرات مقیاسهای حمایت اجتماعی ادراک شده و معنا در زندگی بود. ضریب اعتبار این مقیاس با استفاده از آلفای کرونباخ 86/0 و از طریق بازآزمایی 81/0 گزارش شده است (کرمانی و همکاران، 1390).
شاخص عملکرد خانواده :[13] ابزار سنجش کارایی خانواده دارای 53 گویه است که برای سنجش عملکرد خانواده بر اساس الگوی مک مستر تدوین شده است. این ابزار در سال 1983 توسط اپشتاین[14]، بالدویین[15] و بیشاب[16] (به نقل از نجاریان، 1374). با هدف توصیف ویژگیهای سازمانی و ساختاری خانواده تهیه شده که توانایی خانواده را در سازش با حوزه وظایف خانوادگی با یک مقیاس خودگزارشی مورد سنجش و اندازهگیری قرار میدهد. در ایران، اولین کوشش علمی به منظور هنجاریابی و میزانسازی ابزاری برای سنجش کارایی خانواده توسط نجاریان (1374) به عمل آمده است. وی با استفاده از روش تحلیل عامل توانست سه سازه یا عامل را در این آزمون شناسایی و نامگذاری کند. این سازه ها عبارتند از نقشها، حل مسأله و ابراز عواطف. نجاریان (1374) ضریب آلفاى کرونباخ سازه نقشها را 92/0، حل مشکل 79/0، ابراز عواطف 77/0 و کل مقیاس را 93/0 گزارش نموده است. در پژوهش حاضر از فرم 45 مادهای این پرسشنامه که توسط نجاریان هنجاریابی گردیده، استفاده شد.
پرسشنامه شادکامی آکسفورد[17]: این پرسشنامه نسخه اصلاحی فهرست شادکامی آکسفورد است که توسط هیلز و آرگیل (2002) منتشر شده و شامل 29 گویه با مقیاس پاسخگویی لیکرت 6 درجهای و نمرهگذاری کاملاً مخالفم تا کاملاً موافقم است.آلفای کرونباخ پرسشنامه 91/0 گزارش شده است. همچنین ارتباط معناداری بین این پرسشنامه با نمرات رضایت از زندگی، خوشبینی، برونگرایی و روانرنجورخویی گزارش شده است (هیلز و آرگیل، 2002 ). این پرسشنامه دارای 29 گویه است که هر گویه شامل ۴ عبارت است که عبارت اول نمره صفر، عبارت دوم نمره 1، عبارت سوم نمره 2 و عبارت چهارم نمره ۳ میگیرد. در نهایت فرد نمرهای بین ۰ تا 87 به دست میآورد که نمره بالاتر نشانه شادکامی بیشتر است (نجفی و همکاران، 1391). ضریب آلفای کرونباخ و ضریب پایایی بازآزمایی در کل نمونه به ترتیب 90/0 و 79/0 گزارش شده است. همچنین همبستگی منفی و معنادار نمرات این پرسشنامه با افسردگی و روانرنجورخویی گزارش شده که بیانگر روایی واگرای پرسشنامه است. بین نمرات این پرسشنامه با نمرات رضایت از زندگی و برونگرایی نیز همبستگی مثبت و معنادار گزارش شده که بیانگر روایی همگرای پرسشنامه است (نجفی و همکاران، 1391).
روش اجرا و تحلیل: برای گردآوری اطلاعات پس از هماهنگیهای لازم، به دبیرستانهای مورد نظر مراجعه شد. پس از انتخاب کلاسها با هماهنگیهای لازم با معلمان، به کلاسها مراجعه شد و پس از انجام مقدمات و ایجاد رابطه مناسب و کسب رضایت دانشآموزان، توضیحات لازم به آنها ارائه شد. از دانشآموزان خواسته شد پرسشنامهها را تکمیل نمایند. پس از دریافت پرسشنامهها با استفاده از کد عددی که به هر پرسشنامه داده شده بود، پرسشنامهها در بسته نرم افزار آماری در علوم اجتماعی نسخه 22 وارد شدند. دادههای به دست آمده با استفاده از شاخصهای توصیفی (میانگین و انحراف استاندارد)، ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون چندگانه به شیوه گام به گام مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفت.
یافتهها
از کل نمونه تعداد 2/47 درصد از پایه دوم، 8/34 درصد از پایه سوم، و 9/17 درصد از پایه چهارم بودند. همچنین تعداد 30 درصد از رشته علوم انسانی، 6/46 درصد از رشته تجربی10 درصد از رشته ریاضی و 4/13درصد هنرستانی بودند. دامنه سنی شرکتکنندگان بین 14 تا 18 و با میانگین 32/16 و انحراف معیار 15/1 بوده است. از مجموع 300 پرسشنامه 10 پرسشنامه ناقص بود و کنار گذاشته شد و تعداد 290 پرسشنامه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
آمارههای توصیفی و همبستگی متغیرهای مورد مطالعه در جدول (1) ارائه شده است.
جدول 1. آمارههای توصیفی و همبستگی متغیرهای مورد مطالعه
متغیر |
تعداد |
میانگین |
انحراف استاندارد |
همبستگی با شادکامی |
امید |
290 |
54/34 |
85/3 |
**33/0 |
تفکر عاملی |
290 |
16/12 |
20/2 |
**27/0 |
راهبردها |
290 |
48/12 |
08/2 |
**20/0 |
خودکارآمدی |
290 |
29 |
51/4 |
**36/0 |
خوشبینی |
290 |
74/17 |
63/2 |
**34/0 |
تابآوری |
290 |
92/79 |
59/15 |
**35/0 |
عملکرد خانواده |
290 |
77/127 |
38/18 |
**48/0 |
نقشها |
290 |
76/59 |
56/9 |
**39/0 |
حل مساله |
290 |
96/46 |
55/10 |
**38/0 |
ابرازعواطف |
290 |
04/21 |
96/3 |
**28/0 |
**P< 001/0
همانگونه که در جدول (1) مشاهده میشود ضریب همبستگی شادکامی با مولفه تفکر عاملی از مقیاس امید 27/0، با مولفه راهبردها 20/0، با نمره کل امید 33/0، با خودکارآمدی 36/0، با خوشبینی 34/0، با تابآوری 35/0، با مولفه نقشها از عملکرد خانواده39/0، با مولفه حل مساله 38/0، با ابراز عواطف28/0 و با نمره کل عملکرد خانواده 48/0 و معنادار بود(001/0P<). این نتایج بیانگر آن است که با افزایش نمرات تفکر عاملی و راهبردها و نمره کل پرسشنامه امید، افزایش خودکارآمدی، خوش بینی، تابآوری و عملکرد خانواده در حیطههای نقشها، حل مساله و ابراز عواطف به همراه نمره کل عملکرد خانواده، شادکامی آزمودنیها افزایش مییابد.
به منظور پیشبینی شادکامی بر اساس سرمایههای روانشناختی مثبت و عملکرد خانواده از رگرسیون چندگانه به روش گام به گام استفاده شد که نتایج در جدول (2) ارائه شده است.
جدول 2. خلاصه نتایج تحلیل رگرسیون جهت پیشبینی شادکامی بر اساس مولفههای عملکرد خانواده و سرمایههای روانشناختی مثبت
متغیر |
ضریب رگرسیون |
توان دوم ضریب رگرسیون |
سهم خالص متغیر وارد شده به معادله |
F |
درجه آزادی 2 |
معناداری |
دوربین واتسون |
نقش |
39/0 |
154/0 |
154/0 |
34/52 |
288 |
001/0 |
429/1 |
نقش*تابآوری |
50/0 |
257/0 |
107/0 |
92/39 |
287 |
001/0 |
|
نقش*تابآوری* خودکارآمدی |
55/0 |
311/0 |
054/0 |
36/22 |
286 |
001/0 |
|
متغیرهای مرحله سوم * خوشبینی |
58/0 |
342/0 |
031/0 |
37/13 |
285 |
001/0 |
|
متغیرهای مرحله چهارم* ابرازعواطف |
59/0 |
353/0 |
011/0 |
71/4 |
284 |
001/0 |
همانگونه که در جدول (2) مشاهده میشود در گام اول متغیر نقشها با ضریب رگرسیون 39/0 وارد معادله شده و به تنهایی 4/15 درصد از واریانس شادکامی را تبیین نموده است. در گام دوم مولفه تابآوری ضریب رگرسیون را به 50/0 افزایش داده و 7/10 درصد از واریانس اختصاصی شادکامی دانشآموزان را به طور معناداری تبیین میکند. در گام سوم با اضافه شدن مولفه خودکارآمدی، ضریب رگرسیون به 55/0 افزابش یافته و 4/5 درصد از واریانس اختصاصی شادکامی دانشآموزان را به طور معناداری تبیین میکند. در گام چهارم با اضافه شدن خوشبینی ضریب رگرسیون به 58/0 افزایش یافته و 1/3 درصد از واریانس اختصاصی شادکامی دانشآموزان را به طور معناداری تبیین میکند. در گام پنجم با اضافه شدن ابراز عواطف ضریب رگرسیون به 594/0 افزایش یافته که 1/1 درصد از واریانس نمرات شادکامی را تبیین میکند (01/0P<). این پنج متغیر مجموعا 3/35 درصد از واریانس شادکامی را تبیین نمودند. همچنین، شاخص دوربین واتسون 43/1 نشان میدهد که فرض استقلال خطاها با اندکی اغماض برقرار است.
ضرایب معادله رگرسیون بر اساس نمرات خام و استاندارد پیشبینی شادکامی در جدول (3) ارائه شده است.
جدول 3. ضرایب معادله رگرسیون بر اساس نمرات خام و استاندارد پیشبینی شادکامی
VIF |
مقدار ویژه |
معناداری |
t |
β |
خطای استاندارد |
B |
متغیرها |
- |
90/5 |
24/0 |
18/01- |
- |
38/10 |
23/12- |
مقدار ثابت |
30/1 |
037/0 |
001/0 |
15/4 |
22/0 |
12/0 |
51/0 |
نقش |
11/1 |
023/0 |
001/0 |
62/4 |
23/0 |
07/0 |
32/0 |
نقش * تابآوری |
10/1 |
017/0 |
001/0 |
85/4 |
24/0 |
24/0 |
15/1 |
نقش * تابآوری * خود کارآمدی |
18/1 |
015/0 |
002/0 |
18/3 |
16/0 |
42/0 |
35/1 |
نقش*تابآوری* خودکارآمدی* خوشبینی |
27/1 |
008/0 |
031/0 |
17/2 |
12/0 |
29/0 |
63/0 |
نقش*تابآوری* خودکارآمدی* خوشبینی* ابراز عواطف |
همانگونه که در جدول (3) مشاهده میشود بر اساس ضرایب ذکر شده در جدول میتوان گفت ضرایب خام و استاندارد تمامی متغیرهای وارد شده به معادله از لحاظ آماری معنادار بوده و قادر به پیشبینی شادکامی میباشند (05/0P<). ضمن این که مقادیر ویژه نزدیک شده به صفر و همچنین، ضرایب تورم واریانس کوچکتر از 10 هم برای این متغیرها، نشانگر نبودن همخطی قوی بین متغیرهای پیشبین - به عنوان یک پیش فرض انجام تحلیل رگرسیون - بوده است.
بحث
پژوهش حاضر با هدف تعیین نقش سرمایههای روانشناختی مثبت و عملکرد خانواده در پیشبینی شادکامی نوجوانان انجام شد. نتایج نشان داد که عملکرد خانواده و مولفههای آن با شادکامی رابطه مثبت معنادار دارد. بدین صورت که با بهبود و ارتقای عملکرد خانواده، شادکامی افزایش مییابد و بالعکس. این نتیجه با یافتههای لو و لین (1998) و بوتها و بویسن (2013) تا حدی همسو است. در تبیین این یافته میتوان گفت در جامعه ما خانواده از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردار است و سلامت جسمانی، روانی، هیجانی و اجتماعی نوجوانان را تحت تاثیر قرار میدهد. آنچه در خانواده اتفاق میافتد بر سایر اعضای آن نیز در جنبههای مختلف اثرگذار است. به عبارتی زمانی که روابط گرم و محبت آمیز و صمیمی بین اعضا برقرار باشد، اعضا از یکدیگر حمایت کنند و در مواقع مشکل نیز یکدیگر را یاری رسانند جو خانواده جو مثبت خواهد شد و این موضوع خود هیجانات مثبت و شادکامی اعضا را به دنبال دارد. عملکرد سالم خانوادهها شادکامی و سازگاری نوجوانان را به همراه دارد. اگر فرد احساس کند که اعضای خانواده توانایی حل مشکلات و موانع را دارند و در حل مشکلات ناتوان نیستند، دارای احساس بهتری خواهند بود (ساقی و رجایی، 1388). روشهای فرزندپروری والدین که در بطن خانواده است عملکرد کلی خانواده را تحت تاثیر قرار میدهد. چان و کو (2009) و کریپس و زیرومسکی (2009) نوع فرزندپروری را با بهزیستی روانشناختی مرتبط دانستهاند. دبیری و همکاران (1390) دریافتند که شادکامی با سبک فرزندپروری قاطع رابطه مثبت و با فرزندپروری مستبدانه رابطه منفی معنادار دارد.
عملکرد بهتر خانواده به طور قوی با افراد شادتر و رضایت زندگی بیشتر مرتبط است. همچنین وجود روابط مثبت و مفید در خانواده و دلبستگی بالا (نزدیک بودن اعضای خانواده به لحاظ روانشناختی) و تغییرپذیری و انعطافپذیری مناسب و به موقع با شادکامی و رضایت از زندگی افراد مرتبط است (بوتها و بویسن، 2013).
نتایج همچنین نشان داد که بین سرمایههای روانشناختی مثبت (تابآوری، خودکارآمدی، خوشبینی و امید) با شادکامی رابطه مثبت و معنیدار وجود دارد. بدین صورت که با بهبود و ارتقای سرمایههای روانشناختی مثبت، شادکامی افزایش مییابد و بالعکس. این نتیجه با یافتههای پژوهشهای قبلی در مورد رابطه تابآوری و شادکامی (لوور، 2014، اسکولوونو، 2010، 2013، کریستوفر و کولیگ، 2000، کوتو و همکاران، 2011)، رابطه خودکارآمدی و شادکامی (عبدل – خالق و لستر، 2017؛ آدیمو و ادلیه، 2008) رابطه امید و شادکامی (ساریکام، 2015؛ ماگالیتا و اولیور، 1999؛ وونگ و لیم، 2009) و رابطه خوش بینی و شادکامی (یهو و همکاران،2010؛ کرسی و پانوار، 2016؛ کارور و همکاران، 2010؛ دکانتایت و زاکاسکین، 2012، جوشن لو و همکاران، 2017) همسو است. در تبیین این یافته میتوان گفت در روانشناسی مثبت به جای تاکید بر شناسایی و مطالعه کمبودهای روانی و کاستیهای رفتاری و ترمیم یا درمان آنها، به شناخت و ارتقای وجوه مثبت و نقاط قوت انسان توجه و تاکید می شود (کار، ترجمه پاشا شریفی و همکاران، 1385). تابآوری و خوشبینی باعث به وجود آمدن عواملی میشود که افراد را در هنگام تنش حمایت میکند و باعث ایجاد حالات رضایت و شادی می گردد (سوری و همکاران، 1393). با افزایش امید سازگاری بهتر در شرایط مختلف و ایجاد حس رضایت و شادکامی در شخص به وجود میآید. خودکارآمدی نیز با ایجاد سطوح بالای بهرهگیری از راهبردهای شناختی و فراشناختی، رابطه معناداری با افزایش شادکامی در افراد دارد. خودکارامدی میتواند به عنوان یک عامل شناختی، نقش میانجی (تعدیلکننده را در موقعیتهای مختلف زندگی به عهده داشته باشد و رضامندی زندگی را افزایش دهد (شوارزر و لوزینسکا، 2007).
نتایج رگرسیون گام به گام نشان داد که مولفه نقشها از عملکرد خانواده، تابآوری، خودکارآمدی، خوشبینی و ابراز عواطف به ترتیب نقش معناداری در پیش بینی شادکامی دارند. در تبیین این نتایج می توان گفت که نقشهای افراد از جمله عواملی است که در حیطه کارکردهای خانواده مطرح میشود و منظور از آن حقوق، مسئولیتها و حد و مرزهایی است که در یک واحد اجتماعی مانند خانواده وجود دارد. این نقشها مجموعه رفتارها، انتظارات و مسئولیتهای قابل قبول از یک فرد در خانواده است که وضوح آن برای ایجاد رفاه و راحتی در خانواده ضروری است. وضوح نقش افراد در خانواده سبب میشود که افراد از ظرفیتها و پتانسیلهای خود آگاهی یابند و استعدادهای خود را بشناسند و در جهت شکوفایی آنها اقدام کنند. پرداختن به وظایف و امور مورد علاقه افراد و حس حمایت از جانب خانواده که بعد از این عمل ایجاد میشود، موجب بروز احساس عزت نفس و شادکامی در فرد میشود. علاوه براین وضوح نقش سبب پایداری در روابط اعضای خانواده میشود و خود این پایداری میتواند در فرد ایجاد اطمینان و خرسندی کند (لو و لین، 1998).
افراد با سطح تابآوری بالا بهتر میتوانند خود، محیط اطراف و فعالیتهایشان را مدیریت کنند که این امر باعث میشود که بتوانند از فرصتهای اطراف خود بهترین استفاده را ببرند و بهتر بتوانند پاسخگوی نیازها، ارزشها و خواستههای خود باشند که در نهایت پیامد این نوع عملکرد احساس رضایت از زندگی و شادکامی است. تابآوری به همراه ویژگیهای مثبتی (عواطف مثبت و حرمت خود) که برای فرد به ارمغان میآورد این امکان را برای افراد فراهم میکند که شرایط یکنواخت زندگی خود را به نفع وقوع رخدادهای خوب تغییر دهند و در پی این تغییرات ایجاد شده در زندگی، احساس خوشی و لذت از زندگی به دست آورند. علاوه بر این افراد تابآور قادرند شبکهای از حمایت اجتماعی برای خود به وجود آورند که بتوانند از وجود آنها در زندگی خود بهره ببرند (نعمتی و مهدی پورمرالانی، 2016؛ ساگون و دی کارولی، 2014).
در مورد خودکارآمدی میتوان گفت که افراد با خودکارآمدی بالا احساس شایستگی و استقلال میکنند و در برخورد با مشکلات زندگی به توانایی خود ایمان دارند. چنین نگرشی موجب میشود که فرد با جدیت تلاش کند تا بر مشکلات فائق آید. این افراد احساس کنترل بر رویدادهای زندگی خود دارند، انگیزه آنها برای جامه عمل پوشاندن به آرزوهایشان بالا است و زمانی که این افراد بتوانند به اهداف خود برسند زمانی است که به شادکامی دست مییابند. کسانی که اهداف خود را با ارزش در نظر میگیرند و تلاش میکنند تا احتمال تحقق آن اهداف را نیز به سطح بالاتری برسانند احساس شادکامی و بهزیستی بیشتری خواهند کرد (مژدگان و همکاران، 2013؛ اروزکان، دوگان و ادیگازل، 2016).
در تبیین اهمیت خوش بینی میتوان گفت که افراد خوشبین راهبردهای مقابله سازگارانهتری برای خود تعریف کردهاند و این عامل نقش مهمی در سازگاری با رویدادهای تنشزای زندگی دارد. افراد خوشبین از زندگی خود احساس رضایت میکنند و زندگی خود را با ارزش میدانند و ارتباطات دوستانهای با جهان اطراف خود برقرار میکنند. افراد خوشبین سعی میکنند سه جنبه را در زندگی خود تقویت کنند که عبارتند از:
1) عواطف مثبت و لذت در زندگی، 2)شور و اشتیاق در زندگی و 3) به دنبال معنای زندگی بودن که تمامی این عوامل بر احساس رضایت از زندگی و شادکامی اثر دارند (کیانزاد، کجباف و فیاضی، 2016؛ جوشن لو، پارک و پارک، 2017).
در زمینه اهمیت ابراز عواطف میتوان گفت که اگر احساسات منفی ابراز شود این پیام را به دیگران منتقل میکند که مشکلی وجود دارد و باید حل شود و اگر احساس مثبتی بیان شود نشانه رضایت فرد از شرایط موجود است. این عامل در برخورد و رفتار صحیح بین اعضای خانواده یاریگر افراد است. علاوه بر این که ابراز احساسات سبب تسهیل تعاملات بین افراد و نزدیکی اعضای خانواده به یکدیگر میشود، احساس تعهد به این روابط را نیز ایجاد میکند که در مجموع پیامد چنین رفتارهایی احساس رضایت از زندگی و شادکامی است (فرید و همکاران، 2016؛ فردریکسون، 2001).
کارکردهای خانواده اشاره به یک رابطه هماهنگ و متعادل بین اعضای یک خانواده با یکدیگر و با افراد خارج از این حوزه دارد. از جمله عواملی که در حیطه کارکرد یک خانواده میگنجد نقشهایی است که افراد در چارچوب آن خانواده ایفا میکنند و برای عملکرد درست و منطقی خانواده نیاز است که ابعاد گوناگون این نقشها به وضوح هر چه بیشتر بیان شود. وظایف و انتظارات هر یک از اعضا نسبت به یکدیگر و در رابطه با وقایع کلی و حد و مرزهای هر نقش باید مشخص شود، چرا که در غیر این صورت ممکن است باعث ایجاد دیدگاه غیر واقع گرایانهای نسبت به وظایف و انتظارات و حد و مرزها در اعضای خانواده شود (قمری، 2012).
داشتن اعتقادات فردی قوی و تعهد به آن عقاید میتواند به عنوان سدی در برابر رویدادهای استرسزای زندگی باشد. تابآوری یکی از قدرتمندترین این سدها است. تابآوری اشاره دارد به باور افراد به کنترل شخصی و این که به چه صورت با شرایط ناگوار مقابله خواهند کرد. تابآوری معیاری از توانایی مقابله با استرس است که با عواطف و هیجانات مثبت همراه بوده و منجر به تلاش و تحرک در فرد میشود. فرد با اتکا به توانمندی شخصی خود و عواطف مثبت وجودی خود میتواند بر مشکلات زندگی فائق آمده و شرایط را تحت کنترل خود درآورد و به این طریق با عواطف منفی و ناخوشایند مقابله کند. علاوه براین افراد تابآور از سبکهای مقابلهای قوی و منحصر به فردی استفاده میکنند که باعث میشود در برخورد با مسائل استوار و ثابت قدم باشند (بیتسیکا و همکاران،2010؛ ضیائیان و همکاران، 2012).
هر پژوهشی میتواند محدودیتهایی داشته باشد. در پژوهش حاضر نیز جمعیت مورد پژوهش دانشآموزان دختر دبیرستانی بودند و تعمیم آن به سایر دانشآموزان دورههای تحصیلی و جمعیتهای دیگر با محدودیت روبرو است. یکی دیگر از محدودیتهای این مطالعه کار بر روی دختران بوده که توصیه میشود مطالعاتی نیز جهت بررسی وضعیت شادکامی در پسران دبیرستانی و عوامل مؤثر بر شادکامی این گروه نیز انجام گیرد. پیشنهاد میشود این پژوهش روی سایر جمعیتهای دیگر و پسران دبیرستانی نیز انجام شود. همچنین سایر عوامل روانشناختی مرتبط و موثر برشادکامی نیز مورد بررسی قرار گیرند.
[1] Positive Psychological Capital
[3] hope
[4] optimism
[5] self-efficacy
[6] Argil
[7] Kerosland
[8] Mayers & Diener
[9] Connor-Davidson Resilience Scale
[10] Life Orientation Test
[11] General Self-Efficacy Scale
[12] Hope Scale
[13] Family function Indicator
[14] Epstein
[15] Baldwin
[16] Bishob
[17] Oxford Happiness Inventory