The Effect of Positive Thinking Training in Enhancement of Quality and Hope of life among the Elderly

پیر شدن جمعیت یا افزایش سریع سالمندان یک پدیده جهانی است. کاهش زاد و ولد و افزایش امید به زندگی موجب شده است که جمعیت سالمندان بسیار سریع‌تر از جمعیت کلی افزایش یابد. افزایش جمعیت سالمند در عصر حاضر چالش‌های فراوانی را برای جوامع سراسر دنیا ایجاد نموده است. بر اساس تخمین‌ها طی سال‌های 1990 تا 2020، جمعیت بین 65 تا 74 سال 74 درصد افزایش خواهد یافت، این در حالی است که افزایش جمعیت زیر 65 سال 24 درصد خواهد بود (سیه و وانگ، 2003؛ به نقل از مومنی، 1390). بر اساس سرشماری سال 1390، بیش از 6 میلیون (2/8 درصد) جمعیت ایران را افراد 60 ساله به بالا تشکیل می‌دهند (مرکز آمار ایران، 1391 به نقل از راشدی، غریب، رضایی و یزدانی، 1392). از دوره‌های مختلف زندگی، دوره سالمندی دوره‌ای است که در آن سلامتی و بهزیستی از اهمیتی حیاتی و جدی برخوردار است. سالمندان با گذر از دوران جوانی و میانسالی زندگی خود، با مسائل و مشکلات گوناگونی در حوزه‌ی ارتباطات اجتماعی، سلامتی و بهزیستی روبه‌رو می‌شوند (باولینگ^[1]، 2011، سیدلکی، سلت‌هاوس، آُیشی، و جس‌وانی^[2]، 2014). سالمندی احتمالاً مهمترین پدیده‌‌ی مردم شناختی اواخر قرن بیستم و شروع قرن بیست‌ویکم است. سالمندان سریع‌ترین میزان رشد جمعیت را در بین گروه‌های مختلف سنی دارند و حدود دو سوم از جمعیت سالمندان دنیا در کشورهای در حال توسعه نظیر ایران زندگی می‌کنند (کرمی، گلمحمدی، حیدر‌پهلوانیان، حیدرمقدم و پورالعجل، 1392).

سازمان بهداشت جهانی کیفیت زندگی را برداشت یا پندارهای فرد از وضعیت زندگی خود می‌داند و آن را با توجه به فرهنگ و نظام ارزشی که فرد در آن زندگی می‌کند و ارتباط این دریافت‌ها با اهداف، انتظارات، استانداردها و اولویت‌های مورد نظر، تعریف کرده است (مالدون^[3]، 1998 به نقل از حمیدی، 1393). کیفیت زندگی مفهومی چند بعدی و یکی از مهم‌ترین پژوهش‌های بالینی است‏. این مفهوم رهیافتی است که با توجه به بهبود شرایط کلی محیط زندگی، اتخاذ سیاست‌ها و رویه‌هایی را توجیه می‌کند. این سیاست‌ها موجب می‌شوند که زندگی به گونه‌ای طراحی شود که از یک نواختی آن کاسته و به تنوع و محرک بودن آن برای افراد افزوده شود که مفهومی ساده و از نقطه نظر عملیاتی، امکان‌پذیر، شدنی و بسیار انسانی است (نصر اصفهانی و اعتمادی، 1391).

برخی پژوهش‌های انجام شده در مورد کیفیت زندگی در جمعیت سالمندان ایران نشان می‌دهد که کیفیت زندگی سالمندان از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست. پژوهش آلبوکردی، رمضانی‌، و عریضی (1385) نشان داد که حدود 40 درصد سالمندان شاهین‌شهر کیفیت زندگی متوسط و یا پایین‌تر از متوسط دارند. احمدی، فقیه‌زاده، و سالار (1383) در پژوهشی نشان دادند ابعاد هشت‌گانه کیفیت زندگی در سالمندان شهر زاهدان پایین است. برخی دیگر از پژوهش‌ها به رابطه افزایش سن با کیفیت زندگی پایین (نجاتی و عشایری 1387، حاجی‌هاشمی، وامقی، منتظری، سهرابی، و علی اکبری‌کامرانی ، 1392)، نبود انواع حمایت اجتماعی، عاطفی و خدماتی با کیفیت پایین زندگی (گروسی، صافی‌زاده و صمدیان، 1391)، و رابطه سوء رفتار و بویژه سوء رفتار اعضای خانواده با سالمندان با کیفیت پایین زندگی اشاره کرده‌اند.

تاکنون اثربخشی آموزش‌های مختلفی مانند؛ مداخله آموزشی مبتنی بر الگوی پرسید (دشمنگیر، شیرزادی، تقدیسی و دشمنگیر، 1393)، برنامه آموزشی شیوه زندگی سالم (حکمت‌پو، شمسی، زمانی، 1392)، برنامه آموزش خود مراقبتی (حیدری و شهبازی، 1391)، آموزش حمایت اجتماعی (آژ، مهرتاش، جوادی، 1389) بر کیفیت زندگی سالمندان و ارتقای آن و آموزش مصون‌سازی در برابر استرس بر میزان شادکامی و کیفیت زندگی (هدایتی و همکاران، 1392) در ایران مورد تأیید قرار گرفته ‌است. هم‌چنین نتیجه پژوهش مجذوبی، مؤمنی، امانی و حجت‌خواه (1391) نشان داد که خاطره‌پردازی ساختارمند گروهی بر ارتقای کیفیت زندگی سالمندان اثر نداشته است ولی بر افزایش شادکامی سالمندان بعد از آموزش و دوره پیگیری مؤثر بوده است. نتایج پژوهش حمید، وطن‌خواه و مهرابی‌زاده هنرمند (1392) که اثربخشی آموزش مهارت‌های کیفیت زندگی به شیوه گروهی بر شادکامی و سرزندگی سالمندان مرد شهر اهواز را مورد آزمایش قرار داده بود نیز نشان داد که این آموزش باعث ارتقای شادکامی و سرزندگی گروه آزمایش نسبت به گروه کنترل گردیده است. ربانی خوراسگانی و کیانپور (1386) و نصر اصفهانی و اعتمادی (1391) توجه خود را به مفهوم کیفیت زندگی معطوف کرده تا از این طریق تلاش‌هایی در راستای ارتقای شرایط زندگی و بهبود بخشیدن به بعد کیفی زندگی صورت گیرد.

نتایج پژوهش دینر و چن^[4] (2011) نشان داد که آموزش مثبت‌نگری بر ارتقاء سطح کیفیت زندگی نوجوانان مؤثر است. سکولر^[5](2012) در پژوهش خود گزارش نمود که روانشناسی مثبت با تمرکز بر هیجانات مثبت، ویژگی‌های مثبت و موقعیت‌های مثبت یک وسیله خوب برای یک زندگی خوب است. وی علاوه بر این دریافت که مداخلات روانشناسی مثبت‌نگر، باعث افزایش بهزیستی روانی می‌شود. سناتوس، پیس، پریرا، آریاس - کارینو، سیوا^[6] و همکاران (2013) در پژوهش خود نشان دادند که استراتژی‌های روانشناسی مثبت‌نگر همانند افزایش هیجانات مثبت، توسعه نقاط قوت به دنبال جهت، معنا و تعامل برای زندگی به کاهش نشانگان افسردگی منجر می‌شود. لایوس، لی، چوی و لیوبرمرسکی^[7] (2014) گزارش نمودند که روان‌درمانی مثبت‌نگر در کاهش نشانه‌های افسردگی و افزایش بهزیستی روانی و شادکامی مؤثر است.

در قرن گذشته توجه و تمرکز روان‌شناسی بر اضطراب و افسردگی بود و در این بین اساسی‌ترین بحث یعنی امید به زندگی به فراموشی سپرده شد. یکی از مهم‌ترین مباحث اساسی در روان‌شناسی مثبت ایجاد امید است (اسنایدر و یامهور^[8]، 2000). روان‌شناسان مثبت‌نگر معتقدند امید می‌تواند از افراد در برابر روی دادهای تنش‌زای زندگی حمایت کند؛ از این روی، در یکی دو دهۀ اخیر، نقش امید در درمان انواع بیماری‌ها بررسی شده و در نتیجۀ این پژوهش‌ها، اسنایدر (2000) نظریه‌ای را به نام نظریۀ امید بیان کرده است. اسنایدر و همکارانش (1991) امید را مجموعه‌ای شناختی می‌دانند که مبتنی بر احساس موفقیت ناشی از منابع گوناگون (تصمیم‌های هدف‌مدار) و مسیرها (شیوه‌های انتخاب شده برای نیل به اهداف) است. از طریق ترکیب منابع و مسیرها، می‌توان به اهداف رسید. اگر هر کدام از این دو عنصر شناختی وجود نداشته باشند، رسیدن به اهداف غیرممکن است. امید شامل ادراکات شخص درباره‌ی توانایی‌هایش برای تعیین اهداف روشن، تدوین طرح‌هایی برای رسیدن به این اهداف (مسیرهای تفکر)، یافتن وحفظ انرژی و انگیزش مورد نیاز برای رفتن به دنبال آن اهداف و پیگیری آن‌ها (عامل تفکر) است (مگیار - مویی^[9]، 2009 ترجمه براتی سده، 1391). شواهدی وجود دارند که نشان می‌دهند بین بالا بودن میزان امید افراد با موفقیت آن‌ها در فعالیت‌های ورزشی، بالا بودن میزان پیشرفت تحصیلی، سلامت جسمی و روانی بهتر، ارتباط وجود دارد (اسنایدر، 2002).

امید و امیدواری به زندگی از مفاهیمی هستند که با تطابق، ایمان و توان‌مندی مرتبط بوده، از طریق تحمل‌پذیر کردن شرایط موجود می‌تواند به عنوان پاسخی موثر به عوامل تنش‌زا در نظر گرفته شود. امیدواری، عملکرد فیزیوژیک و روان‌شناختی را تقویت کرده، فقدان آن منجر به اختلال زودرس در عملکرد فرد می‌شود (لوپز، اسنایدر و پدروتی^[10]، 2006). وود، فروح و جراتی^[11] (2010) دریافتند که مداخلات روانشناسی، امید به زندگی را افزایش می‌دهد. نتایج مطالعه دمورتی، ون ایووجک، سنلدر و ویلد^[12] (2011) نشان داد که مداخلات روانشناسی مثبت باعث افزایش خوش‌بینی، امید، اعتماد به نفس، خلق مثبت و تاب‌آوری می‌شود. نتایج پژوهش لئونتوپولو^[13] (2015) نشان داد که مداخلات روانشناسی مثبت سطوحی از امید، حمایت اجتماعی ادارک شده و توانایی مقابله با استرس‌های اجتماعی را در افراد می‌تواند بالا ببرد. نتایج مطالعات ترنی^[14] (2015) نشان داد که در جلسات گروهی، ساختار مثبت‌اندیشی به مربی این امکان را می‌دهد که سطوح بالایی از امید، بررسی نقاط قوت و احساسات مثبت را در افراد گروه ایجاد نماید.

بنابراین پژوهش در پی پاسخگویی به فرضیه‌های زیر است:

1- آموزش مثبت‌نگری بر افزایش کیفیت زندگی سالمندان مؤثر است و اثربخشی آن در مرحله پیگیری ثبات دارد.

2- آموزش مثبت‌نگری بر افزایش امید به زندگی سالمندان مؤثر است و اثربخشی آن در مرحله پیگیری ثبات دارد.

روش

روش پژوهش جامعه آماری و نمونه: روش پژوهش نیمه آزمایشی با طرح پیش آزمون - پس آزمون و پیگیری بود. جامعه آماری این پژوهش شامل تمامی افراد بالای 60 سال شهر زاهدان بود. پژوهشگر با مراجعه به سازمان بازنشستگی استان سیستان و بلوچستان و مطرح کردن موضوع و با دادن فراخوان موفق گردید تعداد 70 نفر از زنان و مردانی را که علاقه‌مند به شرکت در پژوهش بودند را شناسایی نماید. در گام بعدی ابزار پژوهش به صورت انفرادی در بین افراد سالمند توزیع و تعداد 50 نفر از آن‌ها که کم‌ترین نمره (کم‌تر از 50 درصد نمره کل) را کسب کرده بودند انتخاب شدند و به  صورت تصادفی در 2 گروه آزمایش و گواه (هر گروه 25 نفر) جایگزین شدند. سر انجام پس از افت آزمودنی‌ها در سه مرحله پژوهش، داده‌های مربوط به 38 نفر (گروه آزمایش 17 نفر و گروه گواه 21 نفر) مورد تحلیل قرار گرفت.

ابزار سنجش: پرسشنامه کیفیت زندگی[15] (SF-36):پرسشنامه کیفیت زندگی یکی از ابزارهایی است که به‌طور اختصاصی به منظور سنجش کیفیت زندگی مرتبط با سلامتی در بین بیماران (چیو، ونگ، مراد و لوو^[16]، 2004) طراحی شده و در سطح جهانی (وار و گندک^[17]، 1998) مطرح است. این پرسشنامه سلامت را در دو بعد کلی سلامت جسمانی (عملکرد جسمی، محدودیت‌های جسمی، درد جسمانی، سلامت عمومی) و سلامت روانی (سرزندگی، عملکرد اجتماعی، محدودیت‌های احساس و سلامت روان) ارزیابی می‌کند. این پرسشنامه وضعیت سلامت را در 8 مقیاس ارزیابی می‌کند که هر مقیاس توسط مجموعه سؤالاتی سنجیده می‌شود که بر اساس آن امتیازدهی می‌شود (وار و همکاران، 1998؛ هژیری، مانی و هادی، 1381؛ به نقل از هادی و ملک مکان، 1385).

پانزده سؤال کلی (سی و شش خرده سؤال) با پاسخ‌هایی از سطح ضعیف تا قوی به ارزیابی وضعیت سلامت آزمودنی‌ها می‌پردازد. نمره پایین در هر مقیاس بیانگر مشکل در زمینه‌های مربوطه و نمره بالا بیانگر عدم وجود مشکل است. به این ترتیب میانگین نمره همه‌ی افراد در هر مقیاس و در نهایت به صورت کل بیان می‌شود. حداقل نمره کل 36 و حداکثر 161 است.

به منظور تعیین روایی و پایایی ترجمه فارسی پرسشنامه اندازه‌گیری سلامتی کیفیت زندگی در ایران مطالعه‌ای مقطعی در جمعیت کارکنان دانشکده پزشکی شیراز طی آبان ماه 1380 صورت گرفت. از لحاظ پایایی همبستگی درونی پرسشنامه 87/0 است که در سطح قابل قبولی است (معتمد و همکاران، 1381) و همچنین ضریب همبستگی بین هشت گویه پرسشنامه و نمرات مؤلفه ذهنی و روانی قابل قبول بوده‌است. پرسشنامه کیفیت زندگی به فارسی ترجمه شده و از نظر روایی واعتبار مورد ارزیابی قرار گرفته و تأیید شد‌ه‌است (منتظری و همکاران، 2005؛ به نقل از هادی و ملک مکان، 1385).

پرسشنامه امید به زندگی بزرگسالان: از پرسشنامه امید به زندگی بزرگسالان^[18] اسنایدر به منظور جمع‌آوری اطلاعات در مورد امید به زندگی استفاده شد. مقیاس امید بزرگسالان پرسشنامه‌ای خود گزارشی شامل 12 سوال است که توسط اسنایدر و همکاران (1999؛ به نقل از زاهد بابلان، قاسم‌پور و حسن‌زاده،1390) برای بزرگسالان بیش از 15 سال، ساخته شده است. به هر یک از سئوالات در مقیاس چهار گزینه‌ای لیکرت (کاملاًغلط=1 تا کاملاً درست =4) پاسخ داده می‌شود؛ بنابراین دامنه نمرات بین 12 تا 48 خواهد بود. مجموع نمرات به دست آمده، نمره کلی امید را برای هر فرد نشان می‌دهد روایی و پایایی این مقیاس در ایران در پژوهش علاءالدینی (1387) تأیید شده است.

بررسی روایی سازه با استفاده از تحلیل عاملی تاییدی نشان داد که مقیاس دارای ساختاری دو عاملی شامل تفکر عامل و مسیرها است. بررسی روایی همزمان با محاسبه همبستگی این مقیاس با مقیاس افکار خودکشی، حمایت اجتماعی ادراک شده و معنا بیانگر رابطه منفی بین نمرات مقیاس امید با نمرات مقیاس افکار خودکشی و رابطه مثبت با نمرات مقیاس‌های حمایت اجتماعی ادراک شده و معنا در زندگی بود. ضریب اعتبار این مقیاس با استفاده از فرمول آلفای کرونباخ 86/0 و از طریق بازآزمایی 81/0 به دست آمد. مقیاس امید اسنایدر برای جمعیت ایرانی از اعتبار و روایی خوبی برخوردار و در سنجش‌های روان‌شناختی کشور ایران قابل استفاده است و از آن می‌توان به عنوان ابزاری معتبر و مناسب در محیط‌های بالینی و آموزشی به منظور ارزیابی افراد و تهیه برنامه‌های درمانی و پیشگیرانه سود جست (کرمانی، خداپناهی و حیدری، 1390).

اسنایدر و همکاران پایایی این پرسشنامه (1991) را از طریق آلفای کرونباخ 84/0 و از طریق باز آزمایی آن در در دوره‌ای 10 هفته‌ای 80/0 به دست آورده‌اند. در این پژوهش از نمره کل پرسشنامه امید به زندگی استفاده شد و پایایی آن 79/0 به دست آمد.

روش اجرا و تحلیل: گروه آزمایش در 8 جلسه (8 هفته) 90 دقیقه‌ای جلسات آموزش مثبت‌نگری شرکت و جزوه آموزشی مرتبط دریافت کردند. محتوای جلسات برگرفته و گسترش یافته از دیدگاه سلیگمن، بویژه سلیگمن و همکاران (2005) در زمینه مثبت‌نگری بود. هدف جلسات، بهبود و ارتقای سطح کیفیت زندگی و امید در سالمندان بازنشسته بود. جلسات به شیوه پرسش و پاسخ و بحث گروهی و با بهره‌گیری از ویدئو پروژکتور اجرا شد. خلاصه جلسات آموزشی درجدول (1) ارائه شده است. در طی این مدت گروه گواه به برنامه‌های عادی زندگی خود ادامه داده و فقط مطالبی درباره‌ی سالمندی و شرایط زندگی در این دوران را دریافت نمودند. گفتنی است به لحاظ رعایت اصول اخلاقی پژوهشگر پیشنهاد آموزش به گروه گواه را مطرح نمود و تعدادی از آن‌ها به مدت 4 هفته آموزش‌های گروه آزمایش را با همان کیفیت دریافت کردند. آزمودنی‌ها در سه مرحله‌ی پیش‌آزمون، پس‌آزمون (پس از پایان یافتن آموزش) و پیگیری (دو ماه پس از پایان آموزش) پرسشنامه‌ها را تکمیل نمودند. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها در سطح توصیفی از میانگین و انحراف استاندارد و در سطح استنباطی از آزمون تحلیل کوواریانس چند متغیری و کوواریانس تک متغیری استفاده شد.

جدول 1. خلاصه ساختار و محتوای جلسات آموزش مثبت‌نگری

یافته‌ها

هدف پژوهش تعیین اثربخشی آموزش مثبت‌نگری بر افزایش کیفیت و امید به زندگی در سالمندان بود. در جدول شماره (2) شاخص‌های توصیفی دو گروه در متغیرهای وابسته ارائه شده است.

جدول 2. شاخص‌های آماری نمرات گروه‌ها درکیفیت زندگی و امید به زندگی به تفکیک مراحل آزمون

همان‌طور که از محتوای جدول (2) مشاهده می‌شود در مرحله‌ی پیش‌آزمون، میانگین‌ها و انحراف استانداردهای کیفیت زندگی و امید به زندگی در دو گروه یکسان می‌باشند ولی در مراحل پس آزمون و پیگیری، تفاوت چشم‌گیری مشاهده می‌شود.

با توجه به طرح پژوهش‌ که از نوع پیش آزمون، پس آزمون و پیگیری بود، برای تحلیل داده‌ها و به منظور کنترل اثر پیش آزمون و پس‌آزمون از روش تحلیل کوواریانس چند متغیری^[19] استفاده شد. جهت استفاده از این روش آماری رعایت مفروضه‌های همسانی ماتریس‌های واریانس - کوواریانس، تجانس واریانس‌ها و همگنی ضرایب رگرسیون در مراحل پس‌آزمون و پیگیری ضروری است.

برای نشان دادن رعایت مفروضه‌های همسانی ماتریس‌های واریانس - کوواریانس از آزمون باکس^[20] استفاده شده است [برای پیش آزمون (05/0› 057/0 =P و 88/5F= و 8/18 = ام باکس) و برای پس آزمون
(05/0› 053/0 =P  و 57/8F= و 39/27 = ام باکس) محاسبه شد]. میزان معناداری آزمون باکس از 05/0 بیشتر است بنابراین نتیجه گرفته می‌شود که ماتریس واریانس – کوواریانس‌ها همگن هستند. برای تعیین همگونی واریانس دو گروه در مرحله پس آزمون و پیگیری، از آزمون همگونی واریانس‌های لوین^[21] استفاده شد. آزمون لوین محاسبه شده در مورد هیچ یک از متغیرهای مورد بررسی از لحاظ آماری معنی‌دار نبود [پس آزمون‌ها؛ کیفیت زندگی، 05/0› 12/0 =P و 6/2= ( 36 و1)F، و امید به زندگی 05/0› 11/0 =P و 7/2=  (36 و1)F و پیگیری‌ها؛ کیفیت زندگی،
 05/0› 27/0 =P و 24/1= ( 36و1) F و امید به زندگی 05/0› 16/0 =P و 99/1= ( 36و1)F]. بنابراین مفروضه همگونی واریانس‌ها نیز رعایت شده است.

مفروضه دیگر تحلیل کوواریانس چند متغیری، همگونی ضرایب رگرسیون است. لامبدای ویلکس¹ محاسبه شده [پس آزمون (01/0› 06/0 = P و 84/2F= و 72/0 = لامبدای ویلکس) و پیگیری ( 01/0› 21/0 = P و 52/1  F=و 83/0 = لامبدای ویلکس)] در سطح اطمینان 95 درصد (05/0=α) معنی‌دار نبود. بنابراین مفروضه همگنی ضرایب رگرسیون نیز برقرار است.

آماره‌ی چند متغیری مربوطه یعنی لامبدای ویلکس در سطح اطمینان 99 درصد (01/0=α) در مرحله پس‌آزمون [83/0 =h²و001/0› P و 96/80= (33 و 2)F] و پیگیری [80/0 =h² و 001/0› P و 5/65= (33 و 2)F] معنی‌دار است. بدین ترتیب فرض صفر آماری رد و مشخص می‌گردد که ترکیب خطی دو متغیر وابسته میزان پس آزمون‌های کیفیت زندگی و امید به زندگی پس از تعدیل تفاوت‌های دو متغیر هم‌پراش (پیش‌آزمون‌های کیفیت و امید به زندگی) از آموزش مثبت‌نگری در پس‌آزمون و پیگیری تأثیر پذیرفته است. بنابراین نتیجه‌گیری می‌‌شودکه تحلیل کوواریانس چندمتغیری به طور کلی معنادار است. سپس با استفاده از تحلیل کوواریانس تک متغیری به بررسی این موضوع پرداخته شده است که تأثیر متغیر مستقل بر هر کدام از متغیرهای وابسته در مراحل پس‌آزمون و پیگیری چه مقدار بوده است.

به منظور مقایسه میانگین نمرات پس آزمون و پیگیری کیفیت زندگی بعد از کنترل اثر پیش آزمون در دو گروه از آزمون تحلیل کواریانس استفاده شد که نتایج آن در جدول (3) ارائه شده است.

جدول 3. نتایج تجزیه و تحلیل کواریانس برای مقایسه نمرات پس‌آزمون و پیگیری کیفیت زندگی در دو گروه

جدول (3) نشان‌دهنده تفاوت معنی‌دار بین میانگین نمرات پس‌آزمون و پیگیری کیفیت زندگی بعد از حذف اثر پیش‌آزمون است [83/0=h² و 001/0› Pو 6/169=  (35و1)F پس‌آزمون] و [76/0=h² و 001/0› P و65/109= (35و1)F پیگیری]. بنابراین میانگین نمرات پس آزمون و پیگیری گروه آزمایش به‌طور

معنی‌داری در کیفیت زندگی بیش از گروه گواه است.

معنی‌داری در کیفیت زندگی بیش از گروه گواه است. با در نظر گرفتن مجذور اتا در مرحله پس‌آزمون و پیگیری به ترتیب می‌توان گفت 83 و 76 درصد از این تغییرات ناشی از اثر متغیر مستقل است. به عبارتی آموزش مثبت نگری به‌طور معنی‌داری موجب افزایش کیفیت زندگی در مرحله پس آزمون و پیگیری شده است که مبین این است که آموزش مثبت‌نگری بر افزایش کیفیت زندگی سالمندان موثر است و اثربخشی آن در مرحله پیگیری ثبات دارد.

به منظور مقایسه میانگین نمرات پس‌آزمون و پیگیری امید به زندگی بعد از کنترل اثر پیش‌آزمون در دو گروه نیز از آزمون تحلیل کواریانس استفاده شد که نتایج آن در جدول (4) ارائه شده است.

جدول 4. نتایج تجزیه و تحلیل کواریانس برای مقایسه نمرات پس‌آزمون و پیگیری امید به زندگی در دو گروه